Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Zwammerdam
(gemeente Alphen aan den Rijn)

Dijkdorp, ontstaan op een oeverwal aan de zuidzijde van de Oude Rijn nabij de samenkomst met de Meije. Ten westen van de huidige dorpskom, op het terrein van de Hooge Burch, stond in de Romeinse tijd een castellum (circa 70-250 na Chr.) als onderdeel van de Romeinse grensverdediging (Limes). In de vroege middeleeuwen was opnieuw sprake van bewoning. Later in de middeleeuwen ontwikkelde Zwammerdam zich tot een handelsnederzetting nabij de Svadenburgerdam, die graaf Floris III kort voor 1165 in de Oude Rijn liet aanleggen om de wateroverlast tegen te gaan. De overwegend lineaire bebouwing op de zuidoever van de Oude Rijn kreeg in de vroege 17de eeuw een kleine dorpskom nabij de brug over de Oude Rijn (Brugstraat). Na de Tweede Wereldoorlog heeft enige verdichting van de bebouwing plaatsgevonden.

De Herv. kerk (Kerkplein 7) is een eenbeukige kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor en een ingebouwde toren met ingesnoerde naaldspits. Vanaf 1450 begon de bouw van de laat-gotische kerk. De toren bevat mogelijk 13de-eeuwse restanten van een voorganger. Schip en koor kwamen rond 1550 gereed. Na zware beschadiging in 1672 volgde het herstel in 1674-'78 onder leiding van Claes Reijersz van Outshoorn. In de toren hangt een door Gerhard Schimmel gegoten klok (1682). Bij een ingrijpende restauratie in 1953-'58 is een buitenbepleistering uit 1886 verwijderd en heeft de toren een nieuwe beklamping gekregen. Het kerkinterieur wordt gedekt door houten tongewelven. De preekstoel en het doophek zijn afkomstig uit Maassluis (1664; aangekocht in 1955). Verder bevat de kerk een wapenzerk (1680) en een door G.W. en H.B. Lohman gebouwd orgel (1842). De rond 1678

[p. 550]

Zwammerdam, Boerderij Rijksstraatweg 1

herbouwde en in 1742-'43 en 1827-'33 verbouwde pastorie (Kerkplein 6) is een tweebeukig dwarshuis met omlijste ingang.

De Remonstr. kerk (bij Molenstraat 2a-4) is een zaalkerk uit 1675-'76 met een gepleisterde vroeg-19de-eeuwse voorgevel. Het door een houten tongewelf uit 1765 gedekt interieur bevat een preekstoel en doophek uit de bouwtijd.

De Geref. kerk (Molenstraat 62) is een zaalkerk met tuitgevels, gebouwd in 1892 naar een neorenaissance-ontwerp van R. Kuipers op de voorm. buitenplaats Withenlust.

Het voorm. raadhuis (Plein 1) is een blokvormig tweelaags pand uit 1906 met hoger opgetrokken risaliet. Het gebouw is voorzien van jugendstil-tegeltableaus.

De voorm. Chr. Nationale School (Molenstraat 66) is rond 1905 gebouwd als een drieklassige lagere school met een topgevel in imitatie-vakwerk.

Woonhuizen. Het dwarse eenlaagspand Plein 8, dat waarschijnlijk als rechthuis dienst heeft gedaan, stamt in de kern uit circa 1675 maar heeft nu een 18de-eeuws uiterlijk met omlijste ingang. Voorbeelden van dwarse tweelaags huizen zijn Lindenhovestraat 2 (1844), gebouwd in opdracht van S. van Dam, en Brugstraat 20 (circa 1885). Het eenlaagspand Kerkstraat 2-4 dateert uit 1893. Neorenaissance-details vertonen de blokvormige herenhuizen Akerboomseweg 2 (circa 1895), Spoorlaan 4 (circa 1895), Spoorlaan 6 (circa 1900), alsmede het woon- en winkelpand Molenstraat 45 (circa 1890). Interessante villa's zijn Akerboomseweg 15-17 (circa 1905), met koetshuis, en Rhijnauwen (Lindenhovestraat 10; circa 1905), beide met chaletstijl-elementen. De voorm. dokterswoning Plein 2 dateert uit 1906. Voorbeelden van eenlaagspanden met een tot topgevel opgetrokken gevelgedeelte zijn Spoorlaan 8 (circa 1905) en de rond 1920 gebouwde huizen Ons Wel (Akerboomseweg 13) en Akerboomseweg 11.

De hoefsmederij (Kerkplein 1) is een in de kern uit 1674 daterend eenlaagspand.

Boerderijen. Een 18de-eeuwse kern heeft de langhuisboerderij Lindenhove (Lindenhovestraat 12). De deels onderkelderde boerderij Rijksstraatweg 1 kreeg in 1888 een nieuwe gevel en een koetshuis.

Het voorm. hotel ‘De Rustende Arend’ (Swadenburgerdam 1-3) is een hoekpand uit 1906 met verspringende geveldelen en jugendstil-decoraties.

De Alg. begraafplaats (bij Spoorlaan 16) bezit een aula uit circa 1930 met zeer steil zadeldak en zakelijkexpressionistische details.

Poldermolen ‘De Dikke Molen’ (Kortsteekterweg 2) is een met riet gedekte achtkante grondzeiler. Deze molen uit 1674 bemaalde tot 1955 de Zuid- en Noordeinderpolder. De kap is in 1836 vernieuwd.