Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Voorschoten

Dorp, ontstaan op een strandwal en voor het eerst vermeld in 866. Het dorp ontwikkelde zich langs de doorgaande weg (Schoolstraat) en een parallel hieraan gelegen en als markt dienende brede weg (Voorstraat). Tot ver in de 19de eeuw bleef de langgerekte bebouwing geconcentreerd aan beide straten en de verbindende stegen. Op de strandwal ontstonden verder verschillende buitenplaatsen. Ten noorden van de dorpskern werd in 1858 een zilverfabriek gevestigd. Na de Tweede Wereldoorlog is Voorschoten een forensendorp geworden, waarbij de beschikbare ruimte, zowel zuidelijk richting Vliet als noordelijk richting spoorlijn Den Haag-Leiden (station 1992-'95), is volgebouwd. De dorpskern is een beschermd gezicht.

De Herv. kerk (Kerkplein 2), oorspronkelijk gewijd aan St. Laurentius, is een driebeukige zaalkerk voorzien van een ingebouwde westtoren van vier geledingen met haakse steunberen, achtzijdige lantaarn en naaldspits. Rond 1540 verrees de laat-gotische toren met een plint van Gobertangesteen. Ter vervanging van het in 1573 afgebrande en vervolgens herbouwde schip, kwam in 1868 het huidige schip tot stand naar een neogotisch ontwerp van J.A. van der Kloes en A. Druiding. Bij een ingrijpende torenrestauratie in 1955-'58, onder leiding van H. van der Kloot Meijburg, heeft men de toren verhoogd en voorzien van een lantaarn. Daarin hangt een door Joannes Ouderogge gegoten klok (1704). Het kerkinterieur is in 1961 gemoderniseerd en in 2000-'02 hersteld. Het hekwerk om het kerkhof dateert uit circa 1870. De deels omgrachte pastorie ‘De Pastoorye’ (Sir Winston Churchillweg 2) is een in de kern 17de-eeuws wit gepleisterd herenhuis, aansluitend op een onderkelderd restant van een mogelijk middeleeuws huis.

De R.K. St.-Laurentiuskerk (Leidseweg 98) is een pseudo-basilicale kerk met vijfzijdig gesloten koor en een toren van vier vierkante geledingen, één achtzijdige geleding en een achtzijdige naaldspits met frontalen. Deze vroegneogotische kerk kwam in 1865-'67 tot stand naar ontwerp van Th. Asseler. Het interieur wordt gedekt door gestucte kruisribgewelven. Tot de inventaris behoren een orgel van M. Maarschalkerweerd, gebouwd rond 1890 met pijpwerk uit een orgel van Johannes Mitterreither (circa 1770). Na de kerkrestauratie (1995-'96) heeft men zandstenen altaar geplaatst, afkomstig uit de gesloopte kerk O.L.-Vrouwe ten Hemelopneming te Prinsenbeek. In eclectische vormen ontwierp Asseler de pastorie (Leidseweg 102; 1870). Tussen kerk en pastorie staat de zogeheten bondszaal (Leidseweg 100; 1900).

Geref. kerken. Achter een woonhuis staat de kleine neogotische zaalkerk Tolstraat 4 (1879) naar ontwerp van H. Onvlee. De Geref. kerk Het Kruispunt (Schoolstraat 2; 1924) heeft een kruisvormig grondplan met driebeukig ingangsportaal en een terzijde staande toren.

Het dominicanessenklooster op het landgoed Bijdorp (Veurseweg 1) is een U-vormig neoromano-gotisch complex uit 1887 waarin een deel van het 17de-eeuwse buitenhuis is opgenomen. De neogotische kruiskapel heeft smalle hoektorens bij het transept en bevat een neogotisch altaar afkomstig uit de kerk van Nieuwerkerk aan den IJssel. Het in 2002-'04 gerestaureerde complex was de hoofdvestiging van de Zusters van Voorschoten en is tegenwoordig een bejaardentehuis voor kloosterlingen. Op het terrein ligt ook een eigen begraafplaats. Van het oorspronkelijke landgoed Bijdorp, gesticht in 1697 door Johan de Bye en Anna Oosthoorn, resteert een gedeelte van het landschapspark met een toegangshek (circa 1700) aan de Veurseweg.

Het ambachtshuis (Voorstraat 14) is een onderkelderd diep pand uit 1635 met een maniëristische trapgevel waarvan het bovenste deel in de 19de eeuw is vernieuwd. Het aangrenzende baljuwhuis

Voorschoten, Ambachtshuis (1983)

[p. 521]

Voorschoten, Raadhuis

(Voorstraat 12) werd kort na 1640 gebouwd en rond 1730 verbouwd en vergroot. Dit pand heeft een rechte kroonlijst en natuurstenen banden. Ervóór staat een gietijzeren dorpspomp (1868), vervaardigd door ijzergieterij ‘De Prins van Oranje’.

Het postkantoor met directeurswoning (Voorstraat 17-19) is een rijzig pand uit 1905 met neogotische en neorenaissance-details en een tegeltableau.

Het raadhuis (Leidseweg 25) werd in 1925-'26 gebouwd in zakelijk-expressionistische stijl naar ontwerp van W. Verschoor en had toen tevens de functie van politiebureau en openbare school (met gymnastieklokaal). Het oorspronkelijke raadhuisgedeelte is het blokvormige bouwdeel met gedrukt tentdak. In 1986-'87 heeft men het toen al geheel als raadhuis in gebruik zijnde gebouw gerestaureerd en uitgebreid.

De voorm. Chr. lagere school (Wijngaardenlaan 2a), nu openbare bibliotheek, is een L-vormig schoolgebouw uit 1932 in zakelijk-expressionistische stijl naar ontwerp van J.W. Reijneveld.

Berbice (Leidseweg 221). Deze oorspronkelijk ‘Allemansgeest’ geheten buitenplaats werd in 1674 gesticht door Jan Poelaert. Het tweebeukige huis met aan de voorzijde een middenrisaliet is in opzet 17de-eeuws. Cornelis Denijs liet het huis rond 1739 verfraaien en voor en achter voorzien van een driezijdige overkoepelde uitbouw. De uitbouw aan de voorzijde heeft een uurwerk (1739) en een hardstenen bekleding in Lodewijk XVI-stijl (circa 1780).

Tussen 1688 en 1695 werd de geheel met boekweitdoppen geïsoleerde oranjerie (Leidseweg 225) gebouwd in opdracht van Pieter de la Court van der Voort, auteur van een belangrijk boek over tuinen (1737). Rond 1700 ontstonden de druivenmuur en een mur à retranchements, een type fruitmuur met hoekige inhammen (gerestaureerd 1996). Het landschappelijke park met vijver is rond 1820 aangelegd, toen ook het huis de huidige naam kreeg. Elementen van de oudere formele aanleg zijn daarbij behouden, zoals de loodrecht op het huis gerichte zichtas. In de vijver ligt een klein schiereiland met als 19de-eeuwse folly een vervallen schijngraf met zandstenen tombe. De voorm. koetsierswoning met koetshuis en paardenstal (Benvenutolaan 8-10) is een langgerekt wit gepleisterd pand uit 1858, gebouwd toen het buiten door fabrikant J.M. van Kempen was gekocht. Naast de in chaletstijl uitgevoerde portierswoning (Leidseweg 223) uit 1893 staat een smeedijzeren toegangshek (circa 1858).

Ter Wadding (Leidseweg 557) is een blokvormig buitenhuis met geblokte hoeklisenen en een pronkrisaliet in Lodewijk XV-stijl, gebouwd in 1770 op de fundamenten van een ouder huis. Rond het huis ligt een park in vroege landschapsstijl.

Het jachthuis Ter Horst

Voorschoten, Buitenhuis Ter Wadding

(Horstlaan 12) werd in 1863 voor prins Frederik op de plaats van een in 1203 gesticht kasteel gebouwd naar een ontwerp in Willem II-gotiek van P.F.W. Mouton. Het interieur bevat tegeltableaus (Delfts blauw), lambriseringen en goudleerbehang. Bij het jachthuis behoren een koetshuis met oranjerie (Horstlaan 1; 1701, met wapensteen), het voorm. bouwhuis Horstlaan 6-10 (circa 1865; gepleisterd) en Horstlaan 2 (1926). De grens van het jachtgebied, dat zich uitstrekte tot op Wassenaars grondgebied, wordt gemarkeerd door hardstenen jachtpalen met het opschrift ‘Eigen Jagt van Z.K.H. Prins Frederik’ aan de Horstlaan en de Veurseweg (zoals bij nr. 226).

Woonhuizen. Een 16de-eeuwse oorsprong heeft het driebeukige diepe huis Treubstraat 21-23, dat bestaat uit een met riet gedekte laat-gotische éénkamerwoning (circa 1550), een in de 18de eeuw gewijzigd voorhuis met kelder en opkamer (mogelijk nog 16de-eeuws) en een achterhuis uit 1890. Inwendig bevat het huis oude balklagen en een spiltrap. Het van een rood gesausde tuitgevel voorziene diepe pand Molenlaan 5 is van oorsprong een laat-16de-eeuwse hallenhuisboerderij, die in de 17de eeuw is verbouwd tot een zogenaamde bierstekerij (opslaggebouw). In 1750 heeft men de stal vervangen door een nieuwe aanbouw met bierkelder en gelagkamer. Uit de 17de eeuw dateren het later gepleisterde

[p. 522]

Voorschoten, Fabriek Van Kempen en Begeer (1977)

dwarse huis Treubstraat 33. Voorstraat 17 heeft een 18de-eeuwse afgeknotte klokgevel in gele baksteen en Voorstraat 41 een 18de-eeuwse in- en uitgezwenkte gevel. Voorstraat 40 en 42 zijn voorzien van ingezwenkte tuitgevels. Opmerkelijk is het oorspronkelijk als woonhuisgedeelte van een boerderij gebouwde pand Koopmanswelvaren (Voorstraat 11). Dit in 1775 in Lodewijk XVI-stijl gebouwde dwarse huis heeft boven de omlijste ingang een gevelpartij met pilasters. Het interieur bevat een vestibule met stucwerk uit de bouwtijd en een pronkkamer versierd met geschilderde behangsels waarop arcadische landschappen.

In 1867 verrees het sobere eclectische huis Voorstraat 37. Vergelijkbaar hiermee, maar gepleisterd, is het huis Voorstraat 39 met uitgebouwd ingangsportaal. De wit gepleisterde villa Helvetia (Leidseweg 40) werd in 1882 in vroege chaletstijl gebouwd voor J.M. van Kempen, directeur van de zilverfabriek. Karakteristieke neorenaissancevoorbeelden zijn het forse herenhuis Beresteyn (Leidseweg 191; circa 1885), het doktershuis Voorstraat 23 (circa 1890) en de met opvallende hoektorenpartijen ontworpen villa's Leidseweg 37-41 (circa 1890). Het woon- en winkelpand Voorstraat 3, vroeger bekend onder de naam ‘De Blauwe Ster’, heeft een houten winkelpui in neorenaissancestijl (circa 1895) en een winkelinterieur uit circa 1910. In chaletstijl uitgevoerd is Leidseweg 35 (circa 1905). Voorbeelden van volkswoningbouw zijn het complex St.-Nicolaaspark (Leidseweg 206-252; circa 1910), bestaande uit een blok eenlaagspanden en een blok tweelaags woningen met hoekgevelpartij, en de woningen Leidseweg 500-522 met neorenaissance-details.

Hotel-café-restaurant ‘Het Wapen van Voorschoten’ (Voorstraat 16) werd in 1898 na brand in neorenaissance-stijl herbouwd. Het brede tweelaags pand heeft hoekrisalieten met tuitgevels en een houten veranda met balkon.

Boerderijen. De oudste boerderijen van Voorschoten, veelal op een omgracht terrein gelegen, stammen nog uit het begin van de 16de eeuw en hebben een uitgebouwde onderkelderde opkamer. Als oudste geldt De Mariahoeve (Veurseweg 215), maar De Donkwoning (Donklaan 80), gedateerd op kelderanker 1564, Veurseweg 290, Leidseweg 517-519, Generaal Spoorlaan 24 (met karnmolen en 19de-eeuws bedrijfsgedeelte), Leidseweg 227 en Kniplaan 3 stammen ook uit de 16de eeuw. Het woongedeelte van Woelwijklaan 11 kreeg in de 17de eeuw een topgevel, die rond 1775 onder één kap werd gebracht met de opkamer. De onderkelderde opkamer met tudorboogvormige keldervenster van Vliet en Wegen 3 stamt uit circa 1540 en kreeg rond 1770 en indeling voor een pachter en zijn pachtheer. In de 16de eeuw had De Hooghkamer (De Hooghkamer 2) een relatief hoge kelder met tongewelf, doch is in 1651 (steen) verbouwd en kreeg in de 19de eeuw een zomerhuis. Essenlaan 3 (Oud Woelwijk) was oorspronkelijk een 16de-eeuws woonhuis met een dwars daarop geplaatste stalgedeelte. Een inpandige onderkelderde opkamer hebben Oude Adegeesterlaan 1 (circa 1590) en Oude Adegeesterlaan 5 (circa 1650) met 19de-eeuws zomerhuis en karnhuis, Lindenhoeve (Lindepad 1; steen: 1796), Voorstraat 31 (na brand herbouwd 1867). De herenboerderij Adegeest (Bachlaan 20) heeft een wit gepleisterd eclectisch woonhuis (circa 1865) met houten veranda. Uit 1885 dateert de langhuisboerderij Vredebest (Leidseweg 553). De bollenschuur van ‘B. Hoogwerff Kroon’ (Veurseweg 265; circa 1925) is een fors drielaags pand met luiken en plat dak.

De voorm. Koninklijke Nederlandsche Fabriek van Gouden en Zilveren Werken, Van Kempen en Begeer (Leidseweg 219) werd in 1835 gesticht

[p. 523]

Voorschoten, Kasteel Duivenvoorde, plattegrond

door J.M. van Kempen. In 1858 verhuisde de fabriek naar een nieuw gebouw nabij de door Van Kempen gekochte buitenplaats Berbice. De langgerekte fabrieksgevel is voorzien van gietijzeren rondboogvensters en daartussen cordonlijsten afgewisseld met rozet-ankers.

Deze vroeg-eclectische gevel wordt geaccentueerd door trapgevels met een balustrade en een middenrisaliet bekroond door schilddragende leeuwen. Het huidige deels gepleisterde aanzicht dateert uit 1909. De betimmering met intarsiawerk in de directiekamer is ontworpen door de graficus M.C. Escher. In 1985-'87 heeft men het fabrieksgebouw verbouwd tot hoofdkantoor van het modeconcern Mexx.

Op het voorplein staat een gietijzeren tuinvaas (geplaatst 1890). Het door de firma Braat geleverde ijzeren toegangshek (1901) is een jugendstil-ontwerp van J.J. Warnaar. Bij de fabriek behoorden diverse dienstwoningen, zoals de voor kantoorpersoneel gebouwde woningen Leidseweg 195-203 (1901), die bekend stonden als ‘De Inktpot’. De woning Benvenutolaan 31 is de laatst overgeblevene van drie in 1918 door de firma Wernink Beton gebouwde prefab-betonwoningen.

De poldermolen ‘Knipmolen’ (Kniplaan ong.) is een ronde grondzeiler uit circa 1800 met scheprad, stenen romp en een met riet gedekte kap. Deze in 1970-'71 gerestaureerde molen aan de Vliet bemaalde de Knippolder.

Het voorm. gemaal ‘De Vereeniging’ (Oude Veenpad ong.) werd in 1878 gebouwd naar ontwerp van J. Goldberg en zorgde voor de bemaling van vier polders in Voorschoten, Leidschendam en Wassenaar. In 1922 heeft men de stoommachine door een dieselmotor vervangen.

Het Burgemeester Berkhoutpark (bij Leidseweg 25-27) is een door de Nederlandsche Heidemaatschappij in landschappelijke stijl ontworpen wandelpark, dat in 1936-'44 in fasen werd aangelegd als werkverschaffingsproject. Het initiatief kwam van burgemeester M.F. Berkhout.

Voorschoten, Kasteel Duivenvoorde

Het omgrachte kasteel Duivenvoorde (Laan van Duivenvoorde 4), gelegen ten zuidwesten van Voorschoten, bestond in oorsprong uit een 13de-eeuwse woontoren. Bij een verbouwing in 1631 in opdracht van Johan van Wassenaer van Duivenvoorde kreeg deze toren zijn maniëristische aanzicht. Een vermoedelijk 16de-eeuws L-vormige bouwdeel werd toen uitgebreid tot een hoog opgaande middenbouw, geflankeerd door iets lagere dwarsvleugels aan weerszijden van het voorplein. Voor en achter bevinden zich geblokte zandstenen poortjes uit 1631. Binnen dateren het trappenhuis en de beschilderde balkenplafonds en gemetselde poortjes in de voorhal uit die tijd. Arent van Wassenaer en Anna Margaretha Bentinck lieten het interieur in 1717 moderniseren, waarbij mogelijk naar ontwerp van Daniël Marot de Grote Zaal met betimmeringen en stucplafonds in Lodewijk XIV-stijl tot stand kwam. In opdracht van H.J.C. baronesse van Neukirchen gen. Nyvenheim en haar echtgenoot, de Zeeuwse jhr. J. Steengracht, volgden verdere interieurwijzigingen, waaronder een neogotisch portaaltje met stucgewelf (circa 1840) en een behang met bijbehorende stoffering in de Blauwe Logeerkamer (circa 1860). Hun zoon H.A. Steengracht liet rond 1880 betimmeringen uit circa 1750 inbrengen; deze zijn afkomstig van

[p. 524]

het ambachtshuis te Oosterland (Z). In 1958-'63 is het kasteel gerestaureerd onder leiding van E.A. Canneman. Een deel van het kasteel is als museum ingericht.

Waarschijnlijk rond 1717 werden de tuinen aanmerkelijk vergroot, waarbij de bescheiden 17de-eeuwse aanleg werd veranderd in een geometrische tuinaanleg, mogelijk naar ontwerp van Daniël Marot. In de loop van de 18de eeuw heeft men een deel van de parterres veranderd. Vanaf 1840 kreeg het park, wellicht op aanwijzing van J.D. Zocher jr., een landschappelijke aanleg. Van een in 1839 door de Engelse architect T.J. Donaldson gemaakt totaalontwerp voor het kasteel kwam rond 1845 alleen de terrasbrug tot stand. Dit terras met aan weerszijden bruggen werd aangekleed met klimplanten en heesters. De 18de-eeuwse tuinvazen op de bruggen zijn vervaardigd door J.P. van Baurscheit sr. naar ontwerp van Daniël Marot.

Aan het begin van de oprijlaan bij de Veurseweg staat een ijzeren toegangshek met 18de-eeuwse gemetselde pijlers bekroond door ronde kasteelltorentjes. In het park staan verschillende 18de-eeuwse bijgebouwen, zoals een langgerekte tuinmanswoning (Laan van Duivenvoorde 2; gewijzigd 19de eeuw), een koetshuis met stal (bij nr. 2) en een dienstgebouw (nr. 3). In 1879 verrees het T-vormige jagershuis (nr. 1) met trapgevels in neorenaissance-stijl. Bij het jachthuis staat een botenhuis en bij de ten oosten van het kasteel gelegen 19de-eeuwse oranjerie heeft men in 1958-'63 een Amsterdamse houten theekoepel geplaatst (afkomstig van Prinsengracht 267).