Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Voorburg
(gemeente Leidschendam-Voorburg)

Dorp, ontstaan op een strandwal. Langs de zuidrand daarvan liep de in 47 na Chr. gegraven Romeinse ‘Fossa Corbulonis’ (de latere Vliet), aangelegd als verbinding tussen de Rijn (bij Leiden) en de Maasmonding. Ter plaatse van de huidige buitenplaats Arentsburgh bevond zich een Romeinse nederzetting (circa 100 tot 270). Langs de doorgaande weg over de strandwal (Herenstraat) ontwikkelde zich een dorp, dat in de 9de eeuw voor het eerst wordt vermeld (Foreburg). Aan de Kerkstraat lag de haven (gedempt 1916). Langs de Vliet (verbreed 1886-'94) ontstond vanaf de 17de eeuw een aaneengesloten reeks buitenplaatsen. De hoofdweg werd aan de zuidzijde doorsneden door de spoorlijn Den Haag-Gouda (1870, verhoogd met nieuw station in 1988) en aan de noordzijde door de spoorlijn Den Haag-Rotterdam (1908, met NS-werkplaats). Vanaf 1900 verrezen op de strandwal eerst villa's (Parkweg) en later middenstandswoningen (Prinses Mariannelaan). Voorburg werd een forensendorp van Den Haag en groeide uit op basis van het randplan van H. van der Kloot Meijburg (1936). Na de Tweede Wereldoorlog is het gebied tussen het oude dorp en de spoorlijn Den Haag-Leiden bebouwd. Aan de noordzijde heeft men rond 1975 de wijk Essesteijn voltooid. De kern van Voorburg is een beschermd gezicht.

De (Herv.) Oude of Martinikerk (Herenstraat 77) is een kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor. De ingebouwde 14de-eeuwse toren heeft onder de huidige leibedekking van de naaldspits de oude bakstenen spits nog deels behouden. In de toren hangt een door Johannes Maritz gegoten klok (1781). Het laat-gotische koor kwam eind 15de eeuw tot stand, waarna rond 1511 het schip en transept volgden. Het transept en de kapellen aan weerszijden van het schip hebben topgevels met grote rondboogvensters

Voorburg, (Herv.) Oude of Martinikerk, ingangsportaal (1978)

[p. 515]

Voorburg, R.K. St.-Martinuskerk (1987)

(hallentype). Aan de zuidzijde bevindt zich een hardstenen portaal met bovenliggende consistoriekamer (circa 1750), uitgevoerd in Lodewijk XIV-stijl en later voorzien van deuren in Lodewijk XVI-stijl. Het snijraam verlicht de consistoriekamer. Aan de oostzijde van het zuidtransept werden een grafkapel (1705) en sacristie gebouwd (beide eind 18de eeuw gemoderniseerd). Bij de kerkrestauratie in 1964-'67 is de toreningang gereconstrueerd. Tot de inventaris behoren een maniëristische preekstoel (begin 17de eeuw; lezenaar 1641), een herenbank (circa 1720) en een door C.J.F. Witte gebouwd orgel (1878); verder een epitaaf (1695) voor Joannes Wierts en in het portaal een gedenkteken voor Seneca Ingerssen baron van Geltingen († 1786). Het ommuurde kerkhof telt enkele oude grafstenen. Vóór de kerk staat het gemeentecentrum ‘De Voorhof’ (circa 1920, H. van der Kloot Meijburg). De voorm. Waalse kerk (Franse Kerkstraat 24) is een zaalkerk uit 1726 met geveltoren. De natuurstenen ingangsomlijsting is voorzien van ionische

Voorburg, R.K. St.-Martinuskerk, interieur (1987)

pilasters en een fronton. In 1958 is de kerk achteren verlengd en in gebruik genomen als Geref. Vrijgem. kerk.

De R.K. St.-Martinuskerk (Oosteinde 56) is een driebeukige basilicale kruiskerk met kooromgang, schip met luchtbogen en een forse westtoren van drie geledingen met naaldspits voorzien van frontalen. Deze neogotische kerk verrees in 1891-'93 naar ontwerp van E.J. Margry. Het interieur van de in 1991-'92 gerestaureerde kerk is voorzien van bundelpijlers met bakstenen colonnetten en vanaf de lijstkapitelen opgaande smalle schalken. Bij een interieurwijziging in 1960 zijn alleen de schilderingen in de koornissen behouden. Op het kerkhof, aangelegd in 1827 bij de ten behoeve van de huidige kerk afgebroken oude kerk, staat een natuurstenen Piëta. De pastorie (Oosteinde 54; 1866, H.J. van der Brink) hoorde oorspronkelijk ook bij de oude kerk. Tegenover de kerk staat het in neorenaissancestijl uitgevoerde Mariagesticht (Oosteinde 77; 1882, E.J. Margry).

De R.K. kerk O.L. Vrouwe Hemelvaart (Laan van Nieuw Oosteinde 1-3) is een in 1924-'25 naar ontwerp van P.G. Buskens gebouwde zaalkerk in traditionalistische stijl met bijbehorende pastorie. De kerk heeft een getrapt, recht gesloten, koor en een iets lagere voorbouw met drie ingangsportalen. Naast de voorgevel bevindt zich de aanzet van een onvoltooide toren.

Overige kerken. Voorbeelden van naoorlogse kerken zijn het gebouw De Hoeksteen van de Ned. Protestanten Bond (Prins Bernhardlaan 146; 1956, J.J. Hornstra en J. Gerbracht) en de (Geref.) Fonteinkerk (Fonteijnenburghlaan 1; 1958, G.W. van Essen) met twee door het dak van de zaalkerk brekende betonnen pylonen.

[p. 516]

Voorburg, Huis Swaensteijn (1978)

Verder is er nog de vierkante R.K. kerk De Verrezen Christus (Fonteijnenburghlaan 38; 1963-'65, D.L. van de Pol en J.A.L. van Poppel) met vrijstaande betonnen klokkentoren.

Huis Swaensteijn (Herenstraat 72) bestaat uit twee in 1632 samengevoegde 16de-eeuwse panden, te weten de herberg ‘De Swaen’ (1512) en het rechthuis (met keldercachot). Tot 1883 is het gebouw als raadhuis in gebruik geweest. De maniëristische voorgevel wordt bekroond door tweeling-trapgevels, die bij de restauratie in 1970-'72 zijn gereconstrueerd. Boven de geblokte dorische zandstenen ingangspoort met gebroken fronton zit een gevelsteen met zwaan en het jaartal ‘1632’.

Het raadhuis annex postkantoor (Herenstraat 42) kwam in 1881-'82 tot stand naar ontwerp van M.A. de Zwart in de vorm van een statig eclectisch herenhuis. De bouw werd financieel gesteund door prinses Marianne, die op de buitenplaats Rusthof woonde. Links van de entree bevond zich de burgemeesterskamer, rechts het post- en telegraafkantoor. Het raadhuis is vergroot in 1936 en in 1987 (nieuwe vleugel).

Het huidige postkantoor (Prins Bernhardlaan 1) is in 1956-'58 verwezenlijkt naar een traditionalistisch ontwerp van G. Friedhoff en C. Caspers.

Scholen. In 1854 verrees op initiatief van baronesse Van Wassenaer Catwijck de voorm. bewaarschool Herenstraat 2, die ook bekend is als de ‘Sophiakleuterschool’, omdat koningin Sophie de eerste steen legde. Het wit gepleisterde neoclassicistische gebouw bestaat uit een blokvormig bouwdeel met tentdak geflankeerd door een lage vleugel met plat dak en gesloten houten balustrade. In 1924-'26 bouwde men in kubistisch expressionistische stijl de aan elkaar grenzende L-vormige gebouwen van de openbare school C (Van Deventerlaan 16) en de voorm. openbare U.L.O.-school (Plaats van Middendorp ong.). De laatste heeft een opvallende ingangspartij. Iets jongere scholen voor lager onderwijs zijn de R.K. lagere school Lusthofstraat 7-11 (circa 1930, B.J. Koldewey) en de in zakelijk-expressionistische stijl ontworpen Chr. lagere Groen van Prinstererschool (Paradijsstraat 51; 1931, P. van der Mast) en Emmaschool (Vijverhof 7; 1932, A. van Essen). De voorm. R.K. M.U.L.O.-school (Oranje Nassaustraat 3; circa 1925), het aangrenzende gymnastieklokaal (1915) en de in robuuste traditionalistische vormen uitgevoerde bewaarschool bij Oosteinde 75 (1931) maakten oorspronkelijk deel uit van de zusterschool van het Mariagesticht (Oosteinde 77).

Middendorp (Kerkstraat 65-65a). Dit gepleisterde, L-vormige, tweelaags gebouw werd in 1639 gevormd door

Voorburg, Hofwijck (1987)

samentrekking van drie laat-middeleeuwse panden en kreeg rond 1800 aan de straatzijde het huidige aanzicht. Binnen bevinden zich onder meer de laatmiddeleeuwse kapconstructies en een kelder met vier kruisribgewelven op ronde middenpijler. Van 1789-1862 was het gebouw in gebruik als logement ‘De Oranjezaal’. Van de toen toegevoegde kaatsbaan en twee speelhuizen resteert één laat-18de-eeuws speelhuis (met tentdak) aan de Vliet.

Hofwijck (Westeinde 2). Dit in 1641-'43 voor Constantijn Huygens opgetrokken rijzige classicistische buitenhuis heeft een souterrain, twee bouwlagen en een tentdak. Het staat in een rechthoekige vijver en is via een gemetselde boogbrug verbonden met een symmetrisch aangelegde tuin. Huygens ontwierp huis en tuin zelf - in samenwerking met Jacob van Campen - en de bouw vond plaats onder leiding van Pieter Post. In 1750 werd het huis door de laatste bewoner van de familie Huygens verkocht en in 1869 viel een deel van de tuin ten offer aan de spoorlijn Den Haag-Gouda. Na de aankoop van het verwaarloosde buiten in 1913 door de Vereniging Hofwijck volgde in 1925-'28 een eerste restauratie (1925-'28), waarbij behalve het huis ook het overgebleven deel van de tuinen werd hersteld onder leiding van D.F. Tersteeg. Een tweede restauratie van het huis is uitgevoerd in 1954-'55. Bij de

[p. 517]

Voorburg, Huis de Werve, plattegrond

ingang tot de tuin is toen tevens een poortgebouw met portierswoning gebouwd. Met de aanleg van het nieuwe verhoogde station Voorburg (1988) is ook een deel van de tuinen gereconstrueerd. In 1996 heeft men aan de zijde van de Vliet een ‘uitzit’ verwezenlijkt, zoals die ook in de oorspronkelijke tuin aanwezig was. Het huis is sinds 1928 ingericht als museum.

Vlietzicht of ‘In de wereldt is veel Gevaer’ (Schoolstraat 43). Dit L-vormige buitenhuis kwam in 1793 tot stand voor Abraham Louis Nau. De middenpartij aan de Vlietzijde wordt bekroond door een versierd tympaan, dat evenals de deur van de hoofdingang is uitgevoerd in Lodewijk XVI-stijl. De gang heeft stucwerk in Lodewijk XV-stijl. Terzijde staat het koetshuis met koetsierswoning (circa 1850), voorzien van gietijzeren roosvensters en schuifvensters.

Hoekenburg (Effathalaan 31c) is een wit gepleisterd neoclassicistisch buitenhuis, gebouwd in 1809 (gevelsteen) voor A.F. en A.H. Thorbecke ter vervanging van het 17de-eeuwse huis Hooghenburgh. Van dat huis is mogelijk de frontondecoratie afkomstig. Rond 1910 heeft men de voorgevel opnieuw beklampt. Het in 2003 tot appartementen verbouwde huis bevat inwendig barokschilderingen en een trappenhuis uit 1809. In 1828 was de buitenplaats Hoekenburg in handen van H.J. Caan, die het naastgelegen Arentsburgh opkocht en aan zijn bezit toevoegde, waarna het als een geheel bleef bestaan.

Vreugd en Rust (Oosteinde 14) werd in 1751 gebouwd voor Jan van Schuylenburg en rond 1820 in opdracht van P.J. Groen van Prinsterer verbouwd in de huidige neoclassicistische vorm met achter (Vlietzijde) een middenrisaliet met serre en balkon. Het nu als hotelrestaurant dienende gebouw ligt in een landschapspark met overtuin, aangelegd rond 1830 naar plannen van J.D. Zocher jr. en sinds 1918 een openbaar wandelpark. De door Zocher ontworpen, wit gepleisterde oranjerie (Oosteinde 1) in de overtuin dateert uit 1837 en heeft een halfronde uitbouw met ronde houten belvédère (‘De Koepel’). Aan de Parkweg staat een toegangshek uit 1910, afkomstig van de Wereldtentoonstelling in Brussel (herplaatst 1983).

Huis de Werve (Park de Werve 1) is een grotendeels gepleisterd T-vormig buitenhuis. Van een in 1801 gesloopte - in oorsprong middeleeuwse - ridderhofstad bleef alleen het bouwhuis met achtkantige traptoren behouden (1619). In opdracht van J. Ancher werd daaraan rond 1820 een dwars voorgebouw toegevoegd, waaraan A.J. Bicker Caarten in 1894 een verdieping liet toevoegen. Verbouwingen volgden in 1913 en 1942; het gebouw is in 1969-'70 gerestaureerd en heeft in 1987 een colonnade gekregen.

Middenburg (Westeinde 28). Dit gepleisterde forse buitenhuis, uitgevoerd in neo-Lodewijk XVI-stijl met souterrain en hoekrisalieten, kwam in 1869 tot stand voor F.A. Vriese ter plaatse van een 17de-eeuws huis met dezelfde naam. Het werd verbouwd nadat het in 1917 in bezit van E.L.C. Schiff was gekomen. Tegenwoordig dient het als gemeentekantoor.

Het koetshuis werd in 1917 naar ontwerp van F.A. Koch gewijzigd in een garage met chauffeurswoning. De tuin heeft men in 1917-'19 naar ontwerp van H.A.C. Poortman veranderd als een wandelpark in gemengde tuinstijl. Hetzelfde gebeurde met de overtuin (bij Westeinde 26), nu Park Sonnenburgh.

Arentsburgh (Effathalaan 31). Ter vervanging van een al in 1451 vermeld huis liet M.E.E. Nolthenius de Man in 1912 naar ontwerp van J.J., M.A., en J. van Nieukerken een nieuw buitenhuis bouwen in de neoclassicistische variant van de Nieuw Historiserende stijl. Van 1925 tot 2002 diende het als internaat van Effatha, het Instituut van de Vereeniging tot Bevordering van Christelijke Opvoeding en Onderwijs van Doofstomme Kinderen en Jongelieden (opgericht 1888). Uitbreidingen en verbouwingen zijn uitgevoerd in 1925-'30 en 1953.

Eemwijk (Oosteinde 114). Ter vervanging van een ouder huis met dezelfde naam liet de Rotterdamse groentehandelaar en -exporteur C. Blad in 1918 het huidige landhuis in ‘Um 1800’-stijl bouwen naar ontwerp van R.J. Hoogeveen. In dezelfde stijl opgetrokken is de voorm. tuinmanswoning (Oosteinde 116). D.F. Tersteeg leverde het ontwerp voor de tuinaanleg. Aan de straatzijde staat een monumentaal toegangshek (circa 1918).

Rusthof (Oosteinde 23). Van deze buitenplaats is het huis gesloopt in 1911. Behouden is de voorm. oranjerie, die rond 1700 werd vernieuwd en tussen 1760 en 1788 de huidige vorm kreeg. Achter de brede tweelaags voorbouw ligt een oudere en lagere aanbouw, voorheen de tuinmanswoning.

Woonhuizen. De oudste huizen van Voorburg zijn eind-16de-eeuwse dan wel vroeg-17de-eeuwse diepe huizen, waarvan een aantal in de 18de of 19de eeuw een nieuwe gevel heeft gekregen. Een laat-16de-eeuwse kern heeft 't Swaantje (Herenstraat 76), een woon- en winkelpand met blokbepleistering en twee etalagekasten, waarvan één dateert uit circa 1850 en de ander in 1972 naar oud voorbeeld is bijgemaakt. Een trapgevel uit circa 1640 met kruisvensters en sluitstenen met maskerkop-decoratie heeft het huis Vossenburch (Herenstraat 51). De in gele baksteen opgetrokken trapgevel van Kerkstraat 52 is voorzien van ontlastingsbogen in rode steen. Het in 1630 gebouwde huis Schoolstraat 27 kreeg rond 1750 een klokgevel met houten gevelbekroning en een deuromlijs-

[p. 518]

ting in Lodewijk XV-stijl. Iets jonger zijn de lijstgevel met gesneden consoles van Kerkstraat 59 (1759) en de ingezwenkte tuitgevel met fronton van Kerkstraat 13 (circa 1760). Een lijstgevel met eenvoudig geprofileerde kroonlijst hebben onder meer Schoolstraat 23 en Kerkstraat 1a (beide met oudere kern), Kerkstraat 38 en Kerkstraat 48 met doorrit (vroege 19de eeuw). Kerkstraat 42 kreeg rond 1820 een gepleisterde pilastergevel met kroonlijst. Het gezien de muurankers 17de-eeuwse brede pand Herenstraat 33-35 heeft rond 1800 het huidige aanzicht met forse geprofileerde kroonlijst gekregen. Andere brede panden met lijstgevel zijn Herenstraat 55 (empire-ingangspartij) en Herenstraat 101, gebouwd in 1805 als notariswoning met een ter hoogte van het middenrisaliet omhoog gebogen kroonlijst met consoles. Dit gebouw is sinds 1968 in gebruik als museum. Het in de kern 17de-eeuwse huis Herenstraat 6-8 heeft een laat-19de-eeuwse gepleisterde lijstgevel met omlijste ingangspartij.

In neorenaissance-stijl gebouwd zijn de met tuitgevels uitgevoerde huizen Franse Kerkstraat 2-8 (1888), het middenganghuis Oosteinde 94 (circa 1880) en de huizen Oosteinde 105-107 (circa 1890). Rijk gedecoreerd in een combinatie van neorenaissance- en chaletstijl is Herenstraat 13 (1893). Uit circa 1905 dateren de met vakwerktopgevels uitgevoerde herenhuizen Koninginnelaan 134 e.v. en het pand Herenstraat 86 met houten erker en jugendstil-winkelpui. Andere voorbeelden met een opvallende winkelpui zijn Kerkstraat 44 (circa 1880) in rijke neorenaissance-vormen, Herenstraat 153 (circa 1910) met jugendstil-details en Herenstraat 129 (circa 1910) met klinknagelpui. Het woon- en winkelpand Herenstraat 54, tegenwoordig Huygens apotheek, heeft een herbouwde gevel met hergebruikte elementen uit circa 1880. De onderwijzerswoning Parkweg 20 werd in 1906 gebouwd bij de Van Wassenaer Hoffmanschool naar een ontwerp met jugendstil- en chaletstijl-elementen van G.P.J. Klumper. Uit datzelfde jaar dateert ook de voorm. haltewachterswoning van de Z.H.E.S.M. Oosteinde 140-142. Dit dubbele huis met houten topgevelbeschot is vergelijkbaar met de huizen Weverslaan 2-14. Het wit gepleisterde pand De Bloeiende Appelboom (Weverslaan 34; 1912) is het woonhuis geweest van de beeldhouwer en architect V. Huszar. Het woningbouwcomplex Parkweg e.o. werd in 1917-'18 verwezenlijkt in opdracht van de ‘Voorburgsche Woningbouwvereeniging’. In kubistisch-expressionistische stijl door H. van der Kloot Meijburg voor eigen gebruik ontworpen is het huis De Burcht (Parkweg 7-9; 1921). Een opvallend voorbeeld van een huis in zakelijk-expressionistische stijl is Vronesteijn (Oosteinde 237; 1935).

Boerderijen. Uit 1760 (gevelsteen) dateert de langhuisboerderij Essesteijn (Essepad 6-8), met zadeldak tussen tuitgevels. Haaks op het hoofdgebouw staat een bijschuur in gele baksteen. De 18de-eeuwse boerderij Woelwijk (Oosteinde 193) heeft als woongedeelte een neoclassicistisch herenhuis.

Windmolen ‘De Vlieger’ (Essepad 3) is een met riet gedekte achtkante grondzeiler, gebouwd in 1621 als poldermolen en in 1989 verplaatst naar de huidige locatie.

Het voorm. stoomgemaal (Van Woudekade 27) werd gebouwd in 1872 en rond 1930 geëlektrificeerd. Het met gele baksteen in eclectische vormen opgetrokken machinegebouw heeft een tweelaags middendeel en lagere zijvleugels.

Bruggen. In verband met de verbetering van de Vliet tussen Delft en Leiden bouwde men bij Voorburg in 1891-'92 drie vaste boogbruggen, die in 1919 werden gewijzigd in ophaalbruggen met een stalen bovenbouw. Het betreft de Kerkbrug, voorheen Voorburgsche Brug (bij Kerkstraat 65), de Wijkerbrug (bij Wijkerlaan 1) en voor voetgangers de Nieuwe Tolbrug of ‘Kippetjesbrug’ (Hoekweg). Alle drie hebben terzijde een brugwachtershuisje uit 1892 in vakwerkbouw. In 1907 op de grens van Voorburg en Leidschendam is voor de Hofpleinlijn de ijzeren Vlietspoorbrug (bij Westvlietweg 1) gebouwd.

Het bronzen standbeeld van Corbulo (Prins Bernhardlaan ong.), vervaardigd in 1964 door A. Termote, eert de Romeinse veldheer die in 47 na Chr. de ‘Fossa Corbulonis’ (de latere Vliet) liet graven.

Parken. Het Park 't Loo is een langgerekte groenstrook temidden van de bebouwing van Voorburg (van Oosteinde tot N. Beetslaan). Een oud servituut bepaalt dat er vanaf de buitenplaats Vreugd en Rust een eeuwigdurend uitzicht op het dakkoepeltje van Huis ten Bosch (Den Haag) moet zijn. Op basis van een herinrichtingsplan uit 1994 heeft het park een meer open karakter gekregen. Een heuvel aan het noordelijke uiteinde biedt zicht op Huis ten Bosch. Het kleine Juliana Bernhardpark (Parkweg ong.) is ontworpen door H. Roeters van Lennep ter gelegenheid van het huwelijk van prinses Juliana met Bernhard von Lippe-Biesterfeld (7 januari 1937). Op een dam in de vijver staat een gemetselde herinneringsbank met een leeuwenbeeld van A. Termote.

De Alg. begraafplaats (Parkweg 105) werd in 1874 aangelegd met een grafdelverswoning en een neoclassicistisch gepleisterd poortgebouw, aan weerszijden geflankeerd door een lagere vleugel.