Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Vlaardingen

Stad, ontstaan op de oeverwal van de in de Maas uitmondende vloedkreek de Vlaarding. Kort na 700 werd hier een eerste kerk gesticht. Na de overstromingsramp van 1164 verloor de handelsnederzetting haar positie aan Dordrecht. Kort daarop legde men dijken langs de Nieuwe Maas en de Vlaarding. Aan de laatstgenoemde dijk (Hoogstraat) ontwikkelde zich een langgerekte nederzetting met aan het zuideinde een kort daarvoor in 1156 opgeworpen hoogte met nieuwe kerk en kerkring (Markt). Vlaardingen kreeg tolprivileges (1273) en stadsrechten (1327), maar tot een ommuring kwam het niet. Ter hoogte van de Westhavenplaats werd de Vlaarding omgevormd tot haven. In 1470 groef men parallel hieraan een nieuwe haven en dempte men de oude haven (Havenstraat). In 1574 werd Vlaardingen door een stadsbrand verwoest. Ambachtsheer Pieter Gerritsz van Ruytenburch liet in 1618 aan de oostzijde de buitenplaats 't Hof aanleggen (huis gesloopt 1830). In 1734 bereikte de haven haar huidige lengte (Westhavenkade). Eerst gebruikte men alleen de westzijde van de haven ten behoeve van de haringvisserij, maar vanaf circa 1830 ontstond er ook bebouwing aan de oostzijde. De haven zelf werd in 1872-'73 en in 1885-'86 vergroot en verdiept. Aan de zuidzijde van de stad werd in 1891-'93 de spoorlijn Schiedam-Hoek van Holland aangelegd. Het zuidelijke deel van de haven ging Buitenhaven heten en haaks hierop groef men in 1895-'96 de Wilhelminahaven als nieuwe vissershaven. Deze haven kreeg in 1904 een eigen aansluiting op de Maas, waarna men de verbinding met de Buitenhaven in 1936 dempte (Grote Visserijplein). Vlaardingen was een belangrijke vissersplaats met een haringnettenfabriek (1870), een touwslagerij (1867) en veel kuiperijen. Rond 1870 ontwierp stadsarchitect G.N. Itz een woonwijk tussen de Oosthavenkade en de Spoorsingel (W. Beukelszoonstraat e.o.; 1880). In 1916 kwam er een eerste uitbreidingsplan. Vlaardinger-Ambacht werd in 1941 bij Vlaardingen gevoegd, waarna de oude kern hiervan (Emmaüsplein) geïncorporeerd raakte. Na de Tweede Wereldoorlog volgden grote stadsuitbreidingen (Indische buurt, Westwijk, Holy-Zuid en Holy-Noord). In de oude stadskern zijn forse saneringen uitgevoerd, waarbij het winkelcentrum Liesveld (1963) en het Liesveldviaduct (1969) tot stand zijn gekomen. De brug over de haven heeft men in 1958 vernieuwd en de sluis met brug tussen haven en Buitenhaven in 1987-'88.

De (Herv.) Grote Kerk (Markt 63) [1] is een driebeukige hallenkerk met vijfzijdig gesloten koor en een forse toren van drie geledingen met een deels opengewerkte lantaarn. Ter plaatse van een oudere kerk werd in 1156 een hoogte opgeworpen, waarop een romaanse tufstenen kerk verrees. Van deze kerk met 14de-eeuws driebeukig schip resteert niets. Het romaanse koor werd rond 1440 gesloopt voor de bouw van een gotisch koor met zijkoren en na de stadsbrand van 1574 bleven van deze koren slechts restanten bewaard. Het herstel van de kerk volgde in 1592. De zuidbeuk van het schip werd in 1643 herbouwd en

[p. 509]

Vlaardingen

1	(Herv.) Grote Kerk (zie p. 508)
2	R.K. St.-Johannes de Doperkerk (p. 509)
3	Remonstr. kerk (p. 509)
4	Herv. weeshuis (p. 509)
5	Waag (p. 509)
6	Stadhuis (p. 509)
7	Visbank (p. 510)
8	Brandweerkazerne (p. 510)
9	Stadsgehoorzaal (p. 510)
10	Rotterdamse bank (p. 512)
11	Lijnbaan (p. 512)
12	melkfabriek Hollandia (p. 513)
13	windmolen Aeolus (p. 513)
14	Havenkraan (p. 513)
15	Watertoren (p. 513)
16	Oranjepark (p. 513)

in 1665 volgde de herbouw van de noordbeuk. Na afbraak van de oude torenresten (1743) kwam in 1744 een westelijke uitbreiding met toren tot stand naar ontwerp van Daniël van Stolk. Inwendig worden de met houten tongewelven gedekte beuken gescheiden door toscaanse zuilen. Enkele van deze 18de-eeuwse zuilen verdwenen bij een in 1865 uitgevoerde interieurwijziging, maar dit is ongedaan gemaakt bij de kerkrestauratie van 1967-'70, waarbij men verder de vensters heeft voorzien van bakstenen vorkmontants. Tot de inventaris behoren 16de-eeuwse grafzerken (koor), gildenborden van de timmerlieden (1612) en de kuipers (1613), een grafmonument voor baljuw Pieter Reael († 1701) en een door H.F.C.N. Camp ontworpen vroegneogotische preekstoel (circa 1845) afkomstig van de Haagse Willemskerk. Het orgel met rococo-snijwerk werd in 1763 door P. van Peteghem gebouwd voor de abdijkerk van Baudeloo (B) en 1819 overgebracht (toen uitgebreid door A. Meere; gerestaureerd 1971-'73).

De R.K. St.-Johannes de Doperkerk (Hoogstraat 26) [2] bestaat uit een modern deel en een toren van vier geledingen met achtkantige spits voorzien van wimbergen en wijzerplaten. In 1867-'69 verrees hier een neogotische kerk naar plannen van P.J.H. Cuypers. Na de sluiting wegens instortingsgevaar in 1956 bleven bij de sloop een deel van de voorgevel en de toren behouden (gerestaureerd 1972 en 1987). De nieuwe kerk kwam in 1963-'64 tot stand naar plannen van J.A. van der Laan, L. Hermans, Th.M. van der Eerden en H.M. Kirch. De kerk bevat een Smits-orgel (1891; herbouwd 1979). De pastorie (Hoogstraat 28) dateert nog uit 1869.

Overige kerken. De Remonstr. kerk (Hoflaan 39) [3] werd in 1891 gebouwd als zaalkerk voor de Protestantenbond naar plannen van A. Dirkzwager. In 1911 heeft men een torentje toegevoegd. De verbouwing voor de Remonstrantse gemeente volgde in 1956 naar plannen van G. Veenstra. De (Geref.) Nieuwe Oosterkerk (Schiedamseweg 95) is een kruiskerk met zakelijk-expressionistische details, gebouwd in 1934-'35 naar plannen van B.W. Plooy. De (Herv.) Bethelkerk (Burg. Verkadesingel 26, Vlaardinger-Ambacht) kwam in 1939 tot stand naar ontwerp van J. Snijders als een zaalkerk met terzijde geplaatste toren. Aardige naoorlogse kerken met terzijde geplaatste torens zijn de traditionalistische (Geref.) Emmaüskerk (Van Linden van de Heuvellsingel 2; 1951, B.W. Plooy en J. Snijders), de nu door het Leger des Heils gebruikte voorm. (Herv.) Immanuelkerk (Magnoliastraat 41; 1955, J.C. Meischke en J. Snijders) en de (Herv.) Rehobothkerk (Billitonlaan 104; 1955-'58, M.C.A. Meischke).

Het voorm. Herv. weeshuis (Weeshuisplein 18) [4] is een U-vormig pand met ingangsrisaliet, gebouwd in 1892 in neorenaissance-stijl naar ontwerp van J. van den Berg en ingrijpend gerestaureerd in 1992-'93.

De waag (Markt 62) [5] is een mogelijk in 1556 tegen de noordbeuk van de Grote Kerk gebouwd eenlaagspand, opgetrokken in tufsteen afkomstig van de oude kerk. De ingangspoort met dorische pilasters dateert uit circa 1585. Het gebouw is gerestaureerd in 1926.

Het stadhuis (Markt 11) [6] is een

[p. 510]

Vlaardingen, (Herv.) Grote kerk, interieur (1988)

classicistisch pand met souterrain en klokkentoren, gebouwd in 1650 naar plannen van Bartholomeus Drijffhout. De bel-etage is toegankelijk via een bordes met dubbele trap. Het beeldhouwwerk van de zandstenen ingangspoort (met opzetstuk), het fronton en het Justitiabeeld daarop is van Jan Gerritsz van Lier. In de houten klokkentoren hangt een door Cornelis Ouderogge gegoten klok (1650). In 1875 en in 1894 werd het stadhuis aan de achterzijde uitgebreid. Een in 1825 aangebrachte gevelbepleistering heeft men verwijderd bij een ingrijpende restauratie in 1912-'13 onder leiding van L.H.E. van Hylckama Vlieg. De huidige bakstenen in de voorgevel dateren van een restauratie in 1953. Het winnende ontwerp van L.H.H. van der Kloot Meijburg bij een prijsvraag voor een stadhuisuitbreiding (1939) is tussen 1952 en 1963 in fasen verwezenlijkt. Op de hoek van het gebouw staat het beeld van graaf Dirk III van Holland (circa 1960, A. Termote), die in 1018 de slag bij Vlaardingen won. De plafondschildering in de hal is van Eppo Doeve (circa 1960).

De visbank (Westhavenplaats 37) [7] werd in 1778 gebouwd naar plannen van Jacob van Schie als een half open eenlaagspand met toscaanse hardstenen zuilen, dorisch hoofdgestel en een houten ui-vormige klokkentoren met daarin een klok uit 1696. In het open gedeelte stonden de visbanken, het gesloten deel bevatte vertrekken voor de afslager, de keurmeester en de zakkendragers. Het gebouw is gerestaureerd in 1950 onder leiding van J.W.C. Boks.

Het voorm. raadhuis van het Vlaardinger Ambacht (Emmaüsplein 5) is een T-vormig gebouw in neorenaissance-stijl met opengewerkte dakruiter, opgetrokken in 1905 naar ontwerp van S. de Clercq en J. Gratema.

Het voorm. postkantoor (Westhavenkade 40-41), een traditionalistisch tweelaags pand met klein balkon, werd

Vlaardingen, Stadhuis

gebouwd in 1939 naar plannen van J.G. Robbers.

De brandweerkazerne (Hoflaan 13) [8], bestaat uit een garage met aangebouwde slangentoren en een woonhuisgedeelte. Ze werd in 1951 gebouwd naar plannen van J. van der Vlis en is een goed voorbeeld van wederopbouwarchitectuur.

De stadsgehoorzaal (Schiedamseweg 51) [9], gebouwd in 1952 naar plannen van S. van Ravesteyn, bestaat uit een toneeltoren, een gebogen zaal met sculpturen (J. Uiterwaal) en een galerij met balustrade voorzien van betonnen harpvormen. In 1993 is het gebouw gerenoveerd en voorzien van een nieuwe entree.

Scholen. Uit 1899 dateert de tweelaagse voorm. openbare lagere school Oosterstraat 86, ontworpen door G.N. Itz en opgetrokken in gele baksteen. In 1917 gebouwd en in 1921 uitgebreid tot U-vorm - beide keren naar plannen van L.H.E. van Hylckama Vlieg - is de tweelaagse openbare lagere school D (W. Beukelszoonstraat 6), waartoe ook een turnzaal (C. Houtmanstraat 1) behoorde. Uitgevoerd in traditionalistische vormen is de tweelaagse openbare lagere school Groen van Prinstererstraat 91 (1929). Verder zijn er de drieklassige Chr. bewaarschool (Thorbeckestraat 1; 1929) en te Vlaardinger-Ambacht de L-vormige Chr. Dr. J.Th. de Visserschool (Emmaüsplein 2; 1926, ontwerp J. Snijders).

[p. 511]

Vlaardingen, Visbank

Woonhuizen. Het diepe huis Kortedijk 122 heeft een gevel met restanten mozaïekmetselwerk en geblokte ontlastingsbogen in rode baksteen. De gesneden puibalk is gedateerd ‘1651’. Midden-18de-eeuws zijn de klokgevel van Hoogstraat 228 en de diepe huizen Westhavenplaats 2, met afgeknotte halsgevel, Westhavenplaats 3 en Westhavenkade 37, beide met klokgevel. Bijzonder rijk uitgevoerd is het in 1740-'74 voor burgemeester en touwslager Abraham van der Linden

Vlaardingen, Villa Schiedamseweg 53

Vlaardingen, Huis met den Lindeboom (1985)

gebouwde Huis met den Lindeboom (Westhavenkade 53-54). Dit drielaagse brede huis met aangebouwde erkerkamer heeft een pronkrisaliet en kroonlijst in Lodewijk XIV-vormen. Van 1871 tot 1937 diende het monumentale pand als postkantoor, waartoe het in 1907 werd verbouwd. Sinds 1971 is het in gebruik als Museum voor de Nederlandse Zeevisserij. Binnen bevinden zich stucplafonds en een schoorsteenmantel in Lodewijk XIV-stijl, twee kamers met plafondschilderingen van Gerard Sanders omlijst door Lodewijk XV-stucwerk (1750) en een binnenpui met snijraam in Lodewijk XVI-stijl. Het rond 1750 voor Laurens Polderman gebouwde redershuis Westhavenkade 45 heeft een hardstenen stoep met bordes en stoeppalen en een hardstenen borstwering in Lodewijk XV-stijl. Het interieur bevat ruimten in Lodewijk XV- en Lodewijk XVI-stijl. Het met erker uitgevoerde patriciërshuis Westhavenkade 10 (circa 1760) heeft een opvallende rijke kroonlijst met consoles in Lodewijk XV-stijl. Het in de kern 17de-eeuwse diepe huis Markt 42-43 kreeg rond 1790 een nieuwe lijstgevel in sobere Lodewijk XVI-stijl met dorische kroonlijst en geblokte deuromlijsting (gerestaureerd 1978). Het dwarse huis Markt 49 bezit een kern van kort na 1574 achter de laat-18de-eeuwse gevel met geblokte deuromlijsting.

Een mogelijk oude kern heeft ook het woonhuis met bedrijfsgedeelte Markt 18, dat rond 1840 een nieuwe voorgevel kreeg. Sobere eclectische details vertoont het als havenkantoor gebouwde huis Oosthavenkade 102 (circa 1860). A. van der Snoek ontwierp de pastorie en kosterswoning Maassluisedijk 7-9 (1881), met eclectische wenkbrauwen boven de deuren, en de voor reder A.A. IJzermans in rijke eclectische vormen gebouwde grote villa Schiedamseweg 53 (1883), met portiek en torenvormig middenrisaliet. Diverse grote herenhuizen zijn opgetrokken in rijke neorenaissance-stijl, zoals Oosthavenkade 27-28 (1889), de dokterswoning Oosthavenkade 11 (1894) en de door

[p. 512]

P. van den Berg voor C.H. Wagenaar Hummelinck ontworpen herenhuizen A. Hoogvlietstraat 10-14 (circa 1895). Burgemeester R.A. Verploegh Chassé liet in 1896 naar ontwerp van G.N. Itz de neorenaissance-villa Verploegh Chasséplein 8 bouwen. Voorbeelden van burgermanswoningen in neorenaissance-stijl zijn Hoflaan 31-37 (1895), Schiedamseweg 87-91 (circa 1895), Schiedamseweg 49 (circa 1900) en de door C. van Aken ontworpen huizen Nunquam Perfectum (Maassluisedijk 142-152; 1903). Voorbeelden van arbeiderswoningen met neorenaissance-details zijn Emmastraat 6-18 en 15-21 (alle circa 1895) en Hofsingel 19-20 (circa 1900). Jonger en uitgevoerd met gepleisterde bovenkanten zijn de gespiegelde arbeiderswoningen Emmastraat 22-36 (1915). Een zelfde detaillering vertonen ook de door A. Marleveld ontworpen gepleisterde herenhuizen Verploegh Chasséplein 5 (1906) en Verploegh Chasséplein 4 (circa 1906). Jugendstil-details

Vlaardingen, Pakhuis Elckerlyc

hebben de herenhuizen Binnensingel 53-59 (circa 1910) en de van imitatie-vakwerkgevels voorziene huizen Stationsstraat 138 en 140 (beide circa 195). De villa Parkweg 2 werd rond 1920 voor E. Balster gebouwd in Nieuw Historiserende vormen naar ontwerp van W. Blokland (serre 1947). Zakelijk-expressionistisch van vorm zijn de etagewoningen Westhavenkade 75-80 (circa 1930).

Het voorm. toegangshek van de buitenplaats ‘Holy’ is in 1971 heropgesteld aan de Holysingel. Het ijzeren hekwerk met bakstenen hekpijlers voorzien van zandstenen wapens werd in 1735 gemaakt voor ambachtsheer Maerten Weveringh.

Winkels. Rond 1870 kreeg het oudere pand Smalle Havenstraat 11 een pui met twee vooruitstekende winkelkasten. Eclectische winkelpuien hebben Hoogstraat 199-201 (circa 1880) en Callenburgstraat 16 (1895). In rijke neorenaissance-vormen uitgevoerd zijn het drielaagse woon- en winkelpand Markt 60 (1897) en het woonhuis-café De Oude Markt (Markt 9; circa 1890, pui 1919). De Melkwinkel Hollandia (Westhavenkade 29-30; 1904) en de drie voor J. Katan gebouwde woon- en winkelpanden Westhavenkade 1 (1905) vertonen jugendstil-vormen.

De voorm. Rotterdamse Bank (Westhavenplaats 40) [10] werd in 1949-'50 in wederopbouwstijl gebouwd met bovenwoningen naar plannen van H.M.J.H. Kraaijvanger.

Pakhuizen. Het rijzige pakhuis Westhavenkade 38 is met jaartalankers gedateerd ‘1646’ en heeft een tot tuitgevel versimpelde trapgevel en een hijsrisaliet. In opzet 17de-eeuws zijn ook de later gepleisterde pakhuizen Westhavenkade 57 en 58. Tot de oudste pakhuizen behoort verder Oosthavenkade 8, voorzien van een 18de-eeuwse gevel met hijstravee vóór een mogelijk 17de-eeuwse kern. Eclectische details vertoont het in 1869 opgetrokken pakhuis Oosthavenkade 23-26, dat bij een verbouwing in 1916 een torentje kreeg. Laat-19de-eeuwse voorbeelden zijn verder het voor de firma H. Kikkert gebouwde dubbele pakhuis Oosthavenkade 46-47 (1871), het robuuste pakhuis Oosthavenkade 56-57 (1888) en het forse drielaagse pakhuis Elckerlyc (Oosthavenkade 60-71; 1899) met puntgevel en hijstravee, gebouwd in neorenaissance-stijl voor vishandel C. van der Burg. Het pakhuis van de Doggermaatschappij (Kon. Wilhelminahaven 2), een fors vierlaags pand met twee hijstraveeën, kwam in 1916-'17 tot stand naar plannen van M. Brinkman voor reder A. Hoogendijk Jzn., nadat een voorganger uit 1897 was afgebrand.

Nijverheid. In 1968 gerestaureerd is de voorm. lijnbaan (Baanstraat 4) [11], gesticht in 1611 en bestaande uit een in de kern 18de-eeuws woonhuis met daarachter een lange touwbaan onder een pannendak. De voorm. stoommeelfabriek ‘De Maas’ (Westhavenkade 116) is een imposant zeslaags fabriekspand uit 1874, opgetrokken in opdracht van A.M. van Dusseldorp naar ontwerp van de Ateliers de Construction de L.J. Marie uit Charleroi. In 1883 werd een hogere travee toegevoegd. Van 1924 tot 1988 heeft het gebouw dienst gedaan als erwtenpellerij ‘De Hollandsche Pelmolen’ en na een brand in 1996 is het tot appartementen

[p. 513]

Vlaardingen, Lijnbaan

verbouwd. De voorm. melkfabriek ‘Hollandia’ (Oosthavenkade 42) [12] is een fors neorenaissance-pand met hoekrisalieten voorzien van trapgevels, gebouwd in 1897 naar ontwerp van P. van der Berg. Het huidige symmetrische aanzicht ontstond bij een verbouwing in 1912. In deze in 1882 door C.H. Wagenaar Hummelinck opgerichte fabriek werd gecondenseerde melk geproduceerd. Sinds 1977 is het gebouw in gebruik als Cultureel Centrum. De voorm. zeilmakerij (Oosthavenkade 73) is een drielaags gebouw uit 1903 met hijstravee en neorenaissance-details.

De windmolen ‘Aeolus’ (Kortedijk 16) [13] is een ronde stellingmolen met een met houten delen beklede kap, gebouwd in 1790 als korenmolen en gerestaureerd in 1954-'56.

De havenkraan (Westhavenkade ong.) [14] staat al sinds 1626 op deze plaats. De huidige houten kraan is een reconstructie (1996) van de kraan uit 1858, die in 1909 door een ijzeren exemplaar was vervangen. De nabij staande lichtbaak is de hier in 1988 geplaatste kop van de vuurtoren te IJmuiden (circa 1910).

De smeedijzeren kroningslantaarn aan de Parallelweg werd in 1901 geplaatst ter gelegenheid van de kroning van koningin Wilhelmina (1898). Deze door K. Cramer ontworpen en door de firma F.W. Braat uitgevoerde lantaarn staat op een hardstenen sokkel met aan beide zijden een waterbekken (gerestaureerd 1989).

Het trafohuisje Burg. Verkadesingel 28 is een klein blokvormig gebouw. met zadeldak uit circa 1930.

De watertoren (Van Linden van den Heuvellweg 2b) [15], gebouwd in 1954-'55 naar ontwerp van J.H.J. Kording, is een ronde toren met twee betonnen vlakbodemreservoirs en een met baksteen beklede gewapend betonconstructie.

Stations. Het station Vlaardingen (Parallelweg ong.) is een eilandstation uit 1969 (ontwerp C. Douma), waarin de parapluspanten van de perronoverkapping uit 1911 zijn opgenomen. Het deels in de spoordijk opgenomen station Vlaardingen Oost (Van Hogendorplaan ong.), met hoger middengedeelte, is in 1956 gebouwd naar plannen van K. van der Gaast.

Van het Oranjepark (Hofsingel ong.) [16] werd het westelijke deel aangelegd ter plaatse van de buitenplaats 't Hof, die in 1830 een openbaar park werd. Rond 1885 volgde wijziging in landschapsstijl. Als werkverschaffingsproject kreeg het park in 1917-'18 aan de noord- en oostzijde een uitbreiding naar plannen van L.H.E. van Hylckema Vlieg. Op grond van een plan van D.J. van der Weyden (1933) werd het park tot één geheel omgevormd en kreeg het in 1936 de huidige naam.

De Alg. begraafplaats ‘Emmaüs’ (Emmaüs 4-8) werd in 1829 gesticht door burgemeester H.L. van Linden van den Heuvell († 1854), die hier ook begraven ligt. Aan weerszijden van de ingang staan twee tot dienstgebouwen omgebouwde dijkwoningen. Het huidige gepleisterde uiterlijk dateert uit 1914. De begraafplaats werd in 1918 uitgebreid. Interessante graftekens zijn de verhoogde cippus voor de kunstschilder H. Maarleveld († 1886), de cippus voor K.S. van den Berghe († 1902) en de verhoogde zerk voor C. Schippers († 1919). In 1967 toegevoegd is de oorspronkelijk afzonderlijke R.K. begraafplaats (Emmaüs 44), die al in 1820 werd gesticht. De kapel uit 1836 heeft men in 1930 vervangen door een nieuwe kapel in traditionalistische vormen naar ontwerp van H.C.M. van Beers.

Boerderijen. Ten westen van Vlaardingen liggen enkele interessante boerderijen. De in 1989-'94 gerestaureerde krukhuisboerderij Sarijnenhove (Zuidbuurt 34) heeft een monumentaal woonhuisgedeelte voorzien van zijtrapgevels en twee dakerkers. Deze laat-16de-eeuwse boerderij werd in opdracht van de latere Delftse burgemeester Nicolaes Boogaert in 1644 uitgebreid met een herenkamer. Een 17de-eeuwse kern heeft de krukhuisboerderij Zuidbuurt 30. Van de boerderij Schinkelshoek (Zuidbuurt 81) resteert het smeedijzeren inrijhek in Lodewijk XIV-vormen.