Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Vianen

Stad, ontstaan op de zuidelijke oeverwal van de Lek. Een eerste kasteel van de heer van Vianen verrees kort na 1250 ten zuiden van de latere nederzetting. Vanuit dit ‘Kasteel op de Bol’ (gesloopt na 1370) werd Vianen gesticht. In 1271 kreeg de nederzetting marktrecht van de bisschop van Utrecht. Van belang waren de recht tegenover Vianen gelegen monding van de Vaartse Rijn en de veerverbinding over de Lek. In 1335-'36 ontving Vianen stadsrechten van Willem van Duivenvoorde en zijn echtgenote Heilwig van Vianen. In die tijd ontstond de ‘bastide’-stad

[p. 502]

Vianen, Binnenstad vanuit het zuidwesten

met de Voorstraat als centrale as en aan weerszijden de Achterstraat en de Kerkstraat. Met de aanleg van de omgrachting en de bouw van de stadsmuur kreeg de stad haar huidige - enigszins schuin toelopende - vierkante aanleg. In de noordwesthoek verrees vanaf 1370 een tweede kasteel: Batestein (gesloopt 1829). Van 1414 tot 1679 behoorde Vianen aan het geslacht Van Brederode en was het een vrije heerlijkheid. De belangrijkste bebouwing kwam tot stand aan de Voorstraat, de Langendijk en de naar de haven en veerstoep leidende Buitenstad. In 1540 had Vianen te lijden van een grote stadsbrand. Modernisering van de verdedigingswerken in 1566-'67 kon de inname door Spaanse troepen niet voorkomen. Nadat Vianen in 1579 definitief Staats was geworden, verviel het strategische belang. De Staten van Holland kochten de vrije heerlijkheid in 1725, maar die status werd in 1795 opgeheven.

De in 1814 aangelegde ‘route impériale’ van Amsterdam via Utrecht en Gorinchem naar Breda zorgde voor een economische opleving van Vianen. Begin 19de eeuw sloopte men de ommuring, gevolgd door de Oostpoort (1838 en de Landpoort (1858). De Lekpoort bleef behouden en van de singels resteert het zuidelijke gedeelte. Het aan de oostkant gegraven Zederikkanaal (1824-'25) werd later omgevormd tot het Merwedekanaal (1885-'93). Dit alles leidde slechts in beperkte mate tot een industriële ontwikkeling van Vianen. Pas begin 20ste eeuw ontstond er enige verdichting van de bebouwing in de binnenstad en na 1910 kwam een kleine uitbreiding aan de zuidzijde tot stand (Pr. Julianastraat). De bereikbaarheid van Vianen verbeterde met de bouw van de Lekbrug (1933-'36). Na de Tweede Wereldoorlog is aan de zuidoostzijde een industrieterrein (met haven) verwezenlijkt en is Vianen aan de zuidwestzijde en de oostzijde met woonwijken uitgebreid. De gemeente Vianen valt sinds 2002 onder de provincie Utrecht. De binnenstad van Vianen is een beschermd stadsgezicht.

De Herv. kerk (Voorstraat 110) [1], oorspronkelijk gewijd aan Maria Hemelvaart, is een driebeukige kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor en zijkoren en een deels ingebouwde toren van vijf geledingen met balustrade en ingesnoerde spits met lantaarn. De drie onderste torengeledingen stammen uit het begin van de 14de eeuw en zijn voorzien van laat-romaanse lisenen en rondboogfriezen. De onversierde vierde geleding volgde na 1345 en na 1433 kwam de gotische vijfde geleding met speklagen tot stand. In de toren hangen twee door Thomas Both gegoten klokken (1593) en

[p. 503]

Vianen

1	Herv. kerk (zie p. 502)
2	R.K. schuilkerk (p. 505)
3	Synagoge (p. 505)
4	R.K. kerk O.L. Vrouwe Hemelvaart (p. 505)
5	(Geref.) Eben-Haëzerkerk (p. 505)
6	Lekpoort (p. 505)
7	Hofpoort (p. 505)
8	Blauwpoort (p. 505)
9	Stadhuis (p. 505)
10	Gasthuiskapel (p. 506)
11	Stadswaag (p. 506)
12	kantoor van het Hoogheemraadschap de Vijfherenlanden (p. 506)
13	Postkantoor (p. 506)
14	Watertoren (p. 507)
15	Grote Sluis (p. 507)

Vianen, Herv. kerk en stadsmuur

een carillon van de firma Eijsbouts (1965-'67).

De bijbehorende tufstenen kapel (1327) werd midden 14de eeuw vervangen door een driebeukige pseudo-basilicale kerk, waarbij het beschikbaar komende tufsteen werd hergebruikt voor een plint (zuidgevel) en speklagen (westgevel).

Hoewel al in 1345 een parochiekerk, werd ze pas in 1433 definitief afgescheiden van de moederkerk in Hagestein, waarna de uitbreiding tot de huidige afmetingen plaatsvond. De zijbeuken werden verbreed en verhoogd, zodat een hallenkerk ontstond. Verder werd het koor (met 14de-eeuwse resten) verlengd en voorzien van zijkoren en verrees het laat-gotische noordportaal met overhoekse pinakels. Na de stadsbrand van 1540 volgde herstel onder leiding van Cornelis Frederiksz van der Goude. Hij verhoogde het koor en het schip. Hij breidde de kerk uit met een transept, reduceerde het aantal schiptraveeën tot drie en voorzag deze van topgevels met grote spitsboogvensters; daarmee ontstond een schip van het hallentype zoals bij de Haagse St.-Jacobskerk. De kappen heeft men in 1727 hersteld, de torenbe-

[p. 504]

Vianen, Herv. kerk, plattegrond

kroning in 1744. De balustrade en de lantaarn van de toren dateren van een restauratie in 1904. Bij een restauratie in 1949-'56 zijn twee aanbouwen bij het koor gereconstrueerd.

Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven met trekbalken, met uitzondering van de meest westelijke schiptravee die een samengestelde balklaag met peerkraalconsoles heeft. De zijkoren worden afgesloten door vroegrenaissancistische hekken (1542) en het koor door een herenbank (1624). In het koor bevinden zich restanten van 15de-eeuwse koorbanken. Het noordkoor bevat een altaarretabel (circa 1542) en het vroeg-renaissancistische praalgraf van marmer en hardsteen met de ligbeelden van Reinoud van Brederode († 1556) en zijn echtgenote Philippote van der Marck († 1537) en daaronder een transi (rottend lijk) op een doodsmat. Dit waarschijnlijk in 1540-'42 vervaardigde monument wordt wel toegeschreven aan Colijn de Nole. De classicistische ombouw en overhuiving met ionische zuilen is midden-17de-eeuws. Tot de kerkinventaris behoren verder oude grafzerken

[p. 505]

Vianen, Lekpoort (1988)

(vanaf 1600), een preekstoel (begin 17de eeuw), een orgelkast uit 1803 (instrument vernieuwd 1956) en een aan J.J. Vool toegeschreven kabinetorgel (circa 1805).

De pastorie (Korte Kerkstraat 3) is een blokvormig herenhuis uit circa 1850. Op de als tuinafscheiding dienende stadsmuur staat een 18de-eeuwse theekoepel.

De voorm. R.K. schuilkerk (Voorstraat 97-99) [2] werd rond 1650 ingericht in een 16de-eeuws tweebeukig dwars huis. Ter plaatse van de verdieping en de zolder van het achterhuis bevond zich de kerkzaal. Deze was aanvankelijk in gebruik bij de jezuïeten (tot 1730) en daarna de katholieke gemeente (tot 1807). In de 19de eeuw volgden inwendige verbouwingen en eind 19de eeuw is de voorgevel van het gebouw gepleisterd. Tegenwoordig is op nummer 97 het Stedelijk Museum gevestigd.

De voorm. synagoge (Bakkerstraat 8) [3] is een wit gepleisterd dwars pand, toegankelijk via een poortje en een ingang in de zijgevel. In 1756 vestigden zich hier Hoogduitse joden. De synagoge werd in 1828 en 1847 vernieuwd en in 1924 verkocht aan de Ned. Protestantenbond. Het door een houten tongewelf gedekte interieur bevat een vrouwengalerij op toscaanse zuilen.

De R.K. kerk O.L. Vrouwe Hemelvaart (Brederodestraat 2) [4] is een driebeukige hallenkerk met driezijdig gesloten koor, een zijkoor, een sacristie en een westfront met drie forse tuitgevels. Deze neogotische kerk verrees in 1877-'78 naar plannen van A. Tepe ter plaatse van een voorganger uit 1808.

Het interieur wordt gedekt door stenen kruisribgewelven en is voorzien van bundelpijlers. De polychrome schildering (1900 en 1926-'28) verdween in 1956 onder een witte pleisterlaag; de beschildering op de noordwestmuur is nu weer zichtbaar. De inventaris werd gemaakt door atelier F.W. Mengelberg, waaronder de neogotische altaren (Jozefaltaar 1884; hoogaltaar 1886; Mariaaltaar 1892), doopvont (1885), preekstoel (1886), biechtstoelen en triomfkruis (1895). M. Schenk en C. Lindsen vervaardigden de kruiswegstaties (1882). Er zijn gebrandschilderde ramen in het koor (1935) en de westgevel (1957). Het door J.D. Nolting gebouwde orgel (1809) is van elders afkomstig en is na vergroting door M. Maarschalkerweerd geplaatst in 1883 (gerestaureerd 1996).

De (Geref.) Eben Haëzerkerk (Kerkstraat 22) [5] is een eenvoudige zaalkerk uit 1888. Na de ingebruikname door de Herv. gemeente in 1975 heeft men de voorgevel wit geschilderd en de ramen daar dichtgemaakt.

Verdedigingswerken. Behalve delen van de stadsgracht zijn ook - vooral aan de zuidzijde - enige als tuinmuur dienende restanten van de 14de-eeuwse stadsmuur bewaard gebleven. Vanaf 1987 heeft men aan de zuidwestzijde (Molenstraat) en aan de zuidoostzijde de weergang met spaarbogen, muurtorens en een rondeel (Klooster) gereconstrueerd. De uit 1350 stammende Lekpoort (Buitenstad 1) [6] kreeg haar huidige torenachtige opbouw rond 1500. Deze hoge vierkante poort heeft een overwelfde doorgang, een ingesnoerd tentdak en aan de veldzijde twee uitkragende veelhoekige arkeltorentjes. In de poort was ook een cachot ondergebracht en bovenin hangt een door François Hemony gegoten klok (1647). Uit circa 1600 dateert de voorpoort met gebosseerde bakstenen hekpijlers. De poort is hersteld in 1865 en gerestaureerd in 1888-'91 en 1953-'56. De Hofpoort (Hofplein ong.) [7] is een via een brug bereikbare classicistische poort uit circa 1650 met aansluitend stuk (tuin)muur. Aan de stadszijde ligt een veelhoekig pleintje dat door hoge muren met blinde rondboognissen is omsloten. Aan de oostzijde staan hekpijlers met de opschriften ‘Baten-Stein’ en ‘Baten-Erf’. De poort behoorde tot de bijgebouwen van kasteel Batestein, dat na een brand in 1696 tot ruïne verviel en in 1829 werd gesloopt. De zogeheten Blauwpoort (bij Brederodestraat 1) [8], bestaande uit bakstenen hekpijlers en een gesmeed midden-18de-eeuws ijzeren hek in eenvoudige Lodewijk XV-stijl, vormde de toegang tot de buitentuin met de stallen van het kasteel.

Het stadhuis (Voorstraat 30) [9] is een diep pand met een natuurstenen schermgevel. Van het eerste, midden-15de-eeuwse, eenlaagse stadhuis is aan de achterzijde nog de aftekening van de oude trapgevel zichtbaar. In 1473 (d) werd het stadhuis met een verdieping verhoogd en achter voorzien van een nieuwe trapgevel met ezelsruggen. Tegen de zijgevel bouwde men een zeszijdige traptoren. Aan de voorkant verrees de imposante pronkgevel van Namense steen met gotische spitsboogvullingen in mergelsteen. De derde bouwlaag is grotendeels schijn - de luiken daarin horen bij zoldervensters - en wordt door kantelen afgesloten. De kruisvensters bij de begane grond en de zijgevel zijn deels origineel. Bij herstelwerkzaamheden in 1733-'37 kreeg het stadhuis een nieuwe

Vianen, Stadhuis (1994)

[p. 506]

Vianen, Herenhuis Voorstraat 56 met pomp

ingang, schuifvensters (verdieping) en een dakruiter. Verder werden in 1839 diverse wijzigingen uitgevoerd. Bij een ingrijpende restauratie in 1956-'60, onder leiding van T. van Hoogevest, zijn de in 1737 verwijderde kantelen gereconstrueerd en ook de kruisvensters op de verdieping. Inwendig zijn de samengestelde balklagen en de kapconstructie behouden gebleven. De raadszaal (verdieping) bevat een verzameling oude schilderijen, waaronder portretten van het geslacht Van Brederode.

Na ingrijpende restauratie heeft men in 1960 de achterliggende Gasthuiskapel [10] aan het stadhuis toegevoegd. Deze driezijdig gesloten 15de-eeuwse kapel diende van 1725 tot 1822 als Waalse kerk en daarna als pakhuis. In 1981-'84 is het stadhuis verder uitgebreid met de buurpanden Voorstraat 32-24. Een in 1786 ten behoeve van de schutterij bijgetrokken buurhuis, dat later ook diende als hoofdwacht en in 1926 was vernieuwd, is toen vervangen door een glazen entreegebouw.

De voorm. stadswaag (Kerkstraat 2) [11] is een eenvoudig 17de-eeuws pand. De bij een restauratie in 1975-'76 nieuw opgetrokken tuitgevel is voorzien van een rondboogpoort.

Het voorm. kantoor van het Hoogheemraadschap de Vijfherenlanden (Langendijk 28) [12] is een tweelaags pand met kleurrijk siermetselwerk, gebouwd in 1902 naar ontwerp van C.J. van der Meulen. Voordien was het Hoogheemraadschap in het stadhuis gevestigd.

Het voorm. postkantoor (Voorstraat 106) [13], gebouwd in 1910-'11 naar een ontwerp in late neorenaissancestijl van D.E.C. Knuttel, is een blokvormig pand, waarvan het rechter gedeelte met trapgevels hoger is opgetrokken.

Woonhuizen. De oude bebouwing van Vianen bestaat voornamelijk uit dwarse huizen met gemeenschappelijke bouwmuren. Achter de doorgaans later vernieuwde of gepleisterde gevels gaan vaak oude kappen, balklagen of houtskeletten verborgen. Een mogelijk 15de-eeuwse kern heeft het tweelaagse dwarse huis Achterstraat 86-88, dat is voorzien van een zijtrapgevel met ezelsruggen. Inwendig zijn de oude kapconstructie, een samengestelde balklaag met gotische peerkraalconsoles en een spiltrap bewaard gebleven. In de 17de eeuw kregen beide delen van het huis een middengang. Het met zijtrapgevels en een onderkelderde opkamer uitgevoerde dwarse huis Langendijk 16 stamt uit 1468 (d). De zandstenen detaillering en de sierankers zijn gelijktijdig met de gevelsteen in 1616 aangebracht. Bij de restauratie in 1986 is het pand ingestort en vervolgens herbouwd.

Vergelijkbaar van opzet, maar daterend van kort na de stadsbrand van 1540, zijn de van zijtrapgevels voorziene dwarse huizen Achterstraat 34-36 en Achterstraat 38-40 (gerestaureerd 1984-'86). Zijtrapgevels hebben ook de dwarse huizen Valkenstraat 20-22. Inwendig zijn hier samengestelde balklagen, muurstijlen en laat-gotische sleutelstukken behouden. Het hogere hoekpand (nr. 22) heeft de ingrijpende restauratie van 1975 beter doorstaan dan het eenlaagse bouwdeel (nr. 20). Eveneens 16de-eeuws en voorzien van een zijtrapgevel met ezelsruggen is het in 1969 sterk gerestaureerde huis Voorstraat 28. Andere voorbeelden van tweelaagse dwarse huizen met een oude kern zijn Voorstraat 79-81 en Voorstraat 49; eenlaagse voorbeelden zijn Korte Kerkstraat 7 (16de eeuw), Langendijk 18 en 54 (beide 17de eeuw). Uit de eerste helft van de 17de eeuw dateert het dwarse huis Lombardstraat 10 met geblokte ontlastingsbogen. Het gepleisterde dubbele eenlaagse huis (Schippersplein 1) is met jaartalankers gedateerd ‘1662’. De andere huizen uit de eerste helft van de 17de eeuw zijn diepe panden met maniëristische trapgevels, zoals Langendijk 3 (met sierfries), Achterstraat 69 en Voorstraat 88, alle met toppilasters en sierankers. De huizen Voorstraat 11, Voorstraat 52 en Kortendijk 5 hebben een extra verdieping. Rond 1660 verrees de verhoogde halsgevel met klauwstukken en fronton van Voorstraat 66. Hierna vond weinig nieuwbouw meer plaats, maar werden er wel bestaande panden verbouwd. Bij Voorstraat 22 zijn bij een gevelvernieuwing in de 19de eeuw de 17de-eeuwse sierankers blijven zitten. In het huis resteren nog originele 16de-eeuwse balklagen en de kap. Aan het in opzet 16de-eeuwse patriciërshuis Kerkstraat 62-66 werd in 1720 een lagere noordvleugel toegevoegd. Begin 19de eeuw kreeg het een nieuwe voorgevel en werd het gesplitst in drie woonhuizen. Het in opzet 17de-eeuwse tweebeukige dwarse huis Voorstraat 45 werd midden 18de eeuw verbouwd en kreeg toen een omlijste ingang en twee dakkapellen met rococo-wangstukken. Achter in de tuin stond van 1808 tot 1877 een R.K. schuilkerk.

P.H. Schelkens liet in 1807 het grote herenhuis Voorstraat 56 bouwen met een breed middenrisaliet voorzien van

[p. 507]

kolossale ionische pilasters en een fronton met eikenbladfestoens. Deze Lodewijk XV-decoratie komt ook in het interieur terug. In 1894 werd er het kantongerecht gevestigd en van 1938 tot circa 1950 waren hier tevens de rijksveldwachter en de rijkspolitie ondergebracht. In sobere neoclassicistische stijl is het tweebeukige dwarse huis Voorstraat 113 (1825) uitgevoerd. Andere voorbeelden van neoclassicistische huizen zijn Kortendijk 10 (circa 1830), Voorstraat 86 (circa 1850), Kortendijk 3 (circa 1860) en - met een mezzanino - de rond 1850 gebouwde huizen Voorstraat 15, 13, 14, 26 en 58. Gepleisterde sober neoclassicistische voorbeelden zijn het dijkhuis Langendijk 55 (circa 1870) en de gevel van Voorstraat 90 (circa 1870, kern 16de eeuw). Het opvallende neoclassicistische dwarse pand Kerkstraat 28, met rondboogvensters en mezzanino, dateert uit 1871 en is nu in gebruik als café. In het koetshuis met woning (Ringdijk 1a; circa 1875) was in het verleden een tijd lang een drukkerij gevestigd.

De gevel van Voorstraat 70 (circa 1860) wordt bekroond door een rijke kroonlijst, een attiek en een dakkapel met omlijsting en acroteriën. Het in de kern 16de-eeuwse pand 't Heerenhuis (Voorstraat 53) heeft rond 1860 een rijke eclectische gevel met mezzaninovensters gekregen. Het interieur bevat laat-19de-eeuwse afwerkingen in neorenaissancestijl. Andere huizen met eclectische details zijn Voorstraat 39 (circa 1850), Voorstraat 1 (circa 1860), Langendijk 56 en het eenlaagspand Kortendijk 9 (beide circa 1870). Stucwerklijsten, gepleisterde strekken en een nis sieren de eclectische gevel van Hofplein 3 (circa 1870). Het deels gepleisterde herenhuis Langendijk 6 (circa 1875) heeft rondboogvensters met eclectische kuifstukken en een dakerker met palmet. Ongepleisterd zijn de eenlaagspanden Varkensmarkt 26 (1843; jaartalankers), Hofplein 32 (circa 1850) en Kerkstraat 32 (circa 1870). Voorbeelden van arbeiderswoningen zijn Hofplein 2-6 (circa 1870) en Brederodestraat 29-35 (circa 1900) met mansardedak.

In 1907 kwam het forse herenhuis Voorstraat 101-103 tot stand naar een ontwerp met rationalistische details, als directeurswoning naast de links aangebouwde lage kantoorvleugel van de levensverzekeringsmaatschappij ‘Zuid-Holland’, later notariskantoor. Jugendstil- en chaletstijl-invloeden vertoont de forse dubbele villa Prinses Julianastraat 16-18 (circa 1910). Een sobere expressionistische vormgeving hebben Voorstraat 78 (circa 1920) en Buitenlandpoort 15 (circa 1925). Het woningbouwcomplex M.E. Hartmanstraat e.o., de expressionistische dubbele villa Hoogelandseweg 11-13, de zakelijk-expressionistische villa Buitenlust (Pr. Julianastraat 26) en de traditionalistische dubbele villa Hoogeland (Hoogelandseweg 15-17) zijn alle rond 1930 gebouwd.

Winkels. Diverse bestaande panden kregen in de loop van de 19de eeuw een winkelpui. Het in opzet 15de-eeuwse pand Voorstraat 34 (met zijtrapgevel) heeft een winkelkast met ranke zuiltjes uit circa 1850. Voorbeelden van puien in eclectische stijl zijn te vinden bij Kortendijk 8 (pui circa 1875), Voorstraat 36 (circa 1870) en Voorstraat 37 (1874); de laatste heeft een driedelige pui met accoladebogen. Het op de hoek van de Kortendijk gelegen 17de-eeuwse pand Hof van Brederode (Voorstraat 3-5) kreeg rond 1890 een pui; de pui aan de Voorstraat is uit 1976. Rond 1920 verrees het woon- en winkelpand Voorstraat 105 met expressionistische details.

Vianen, Watertoren (1988)

De watertoren (Hofplein 9) [14] werd in 1909 gebouwd door de firma N.V. Koninklijke Betonijzer-Maatschappij, v/h Van Waning & Co., naar ontwerp van R. Kuipers. De open betonconstructie van acht kolommen met dwarsliggers draagt een rond vlakbodemreservoir.

Bruggen en sluizen. De Grote Sluis in het Merwedekanaal (J. Blankenweg) [15] is een gekoppelde sluis, gebouwd in 1883-'86 ter vervanging van de aan de oostzijde ernaast gelegen Wilhelminasluis in het Zederikanaal uit 1824-'25 (gedeeltelijk gedempt 1949). De Grote Sluis is in 1996 samen met de zuidelijke brug vernieuwd. Aan de noordzijde ligt nog een in 1886 door de Dordtse firma Van Dorsser & Ter Horst geleverde dubbele ophaalbrug, waarvan de hameipoorten en de in vakwerk uitgevoerde balanspriemen van welijzer zijn gemaakt. Ook bewaard bleven de sluis- en brugwachters- tevens brugknechtswoning (Sluiseiland 8-12) uit 1891, met neorenaissance-elementen. Verderop staan de dienstwoningen Merwedekade 2-6 (1891).

Over het Merwedekanaal ligt ten zuiden van de stad de Bolgerijense brug (Bolgerijsekade), een gelijkarmige ijzeren draaibrug met vakwerkliggers. Ze resteert als enige van de vijf in 1886 door de firma L.I. Enthoven & Co. vervaardigde bruggen over het Merwedekanaal. Na oorlogsschade in 1945 heeft men de brug in 1949 hersteld. In het kader van het Rijkswegenplan kwam in 1933-'36 ten westen van de stadskern de boogbrug over de Lek tot stand (hersteld 1945). Deze verkeersbrug voor de A2 heeft een constructie van volwandige stalen bogen met trekbanden in combinatie met een betonnen brugdek.

Gemalen. Aan de Merwedekade zijn enkele gemalen ondergebracht in eenvoudige stenen gebouwtjes, die bestaande windmolens hebben vervangen. Het gemaal Autena (Merwedekade 10; 1915), dat de gelijknamige polder bemaalde, heeft de machinekamer op de fundering van de molen. Ter bemaling van de gelijknamige polder werd het pompgemaal Bolgerijen (Merwedekade 16) in 1921 ingebouwd in de voorm. ‘Nieuwe’ of ‘Grote Molen’, waarvan de achtzijdige molenromp is

[p. 508]

Vianen, Alg. Begraafplaats, grafmonument Jan Blanken

afgedekt met een geknikt dak. Het gemaal De Biezen (Merwedekade 2; 1926) bemaalde de polders De Biezen, De Eng en Het Mafit.

Straatmeubilair. Op de Lijnbaan staat sinds 1958 een midden-17de-eeuwse zonnewijzer op een door vier putto-figuurtjes ondersteunde sokkel. Deze zonnewijzer is afkomstig uit de tuin van het huis Ameliastein, gelegen ten westen van Vianen. De met festoenen, dolfijnen en reliëfs van vrouwenfiguren versierde natuurstenen pomp op het Hofplein (tegenover nr. 25) dateert uit 1648 (hersteld 1952) en behoorde tot kasteel Batestein. De uit 1662 daterende classicistische zandstenen pomp aan de Voorstraat (bij nr. 56) is voorzien van dorische pilasters, enkele wapens (Vianen, Van Brederode, Van Solms-Braunfels) en een bekroning met vaas en bruinvissen. Na een verblijf in de tuin van het Rijksmuseum (1891-1978) is de pomp in 1991 op de oorspronkelijke plaats teruggezet. De 17de-eeuwse poort bij Achterstraat 5, voorzien van bakstenen pilasters bekroond door kegels, gaf toegang tot een koetshuis van een pand aan de Voorstraat.

De Alg. begraafplaats (Sparrendreef 8), aangelegd in 1828, heeft een vroeg-18de-eeuws smeedijzeren toegangshek afkomstig uit Loenen. Eén van de oudste graven is dat van kapitein J. Carpentier († 1829). Bijzonder zijn enkele gietijzeren grafmonumenten, waaronder die voor M.C. Hanken († 1829), met vaas op hoge sokkel, en die voor inspecteur-generaal van de waterstaat Jan Blanken († 1838), in de vorm van een cippus met frontons en acroteriën; beide zijn vervaardigd door ijzergieterij Nering Bögel. Verder valt onder meer het monument voor officier en vrijmetselaar J.J. Raaff († 1878) op. Aan de oostzijde liggen het katholieke gedeelte, met het graf van bouwpastoor E. Geerdink († 1916), en het door hagen afgescheiden Isr. gedeelte.

Helsdingen. Dit gehucht ten zuidwesten van Vianen ontstond in de 14de eeuw op een oeverwal van de Lek. De driezijdig gesloten 15de-eeuwse kapel (Helsdingse Achterweg 9) is voorzien van steunberen en een hoog rieten dak. Bij een verbouwing tot boerderij heeft men aan de westzijde een lagere aanbouw toegevoegd. De spitsboogvensters zijn gereconstrueerd bij een restauratie in 1974. Boerderijen. Een 17de-eeuwse oorsprong hebben vermoedelijk de krukhuisboerderij Helsdingse Voorweg 1 en de voerdeelboerderij Helsdingse Voorweg 2. De onderkelderde dwarshuisboerderij ‘Het Verlaat’ (Helsdingse Achterweg 22) werd in 1849 (jaartalankers) na brand herbouwd.