Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Stolwijk
(gemeente Vlist)

Langgerekt ontginningsdorp, ontstaan in de 12de eeuw met de Bovenkerkse Vliet

Stolwijk, Pakhuis Coöperatieve Landbouwvereniging Ons Belang

Stolwijk, Kaasfabriek Nutricia

als ontginningsas. Een dorpskom ontstond rond 1500 op de kruising Goudseweg-Tentweg. De verdichting van de bebouwing langs die wegen maakte Stolwijk vanaf circa 1920 tot een kruisvormig dorp. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan de noordoostzijde uitgebreid; langs de Tentweg heeft zich enige industrie gevestigd. De gemeente Stolwijk is in 1985 in de gemeente Vlist opgegaan (raadhuis gesloopt 1961). De Herv. kerk (Achter de Kerk 3) is een eenbeukige kerk met een smaller driezijdig gesloten koor en een toren van twee geledingen met ingesnoerde achtzijdige spits. Na verwoesting van een voorganger in 1489 door troepen uit Woerden verrees in 1501 (gevelsteen) de huidige laat-gotische toren met ingangsportaal, speklagen en overhoekse steunberen voorzien van pinakels. In 1717

Stolwijk, Ophaalbruggen (1985)

waaide de spits van de toren en in 1867 brandden kerk en toren uit. De kerk werd vervolgens geheel herbouwd en de toren kreeg de huidige spits. In 1945 heeft men de scheefgezakte toren gerestaureerd, waarna de kerk in 1948 nogmaals geheel nieuw is opgebouwd met gevels in gotiserende trant.

Woonhuizen. Het woonhuis-café Het Wapen van Stolwijk (Dorpsplein 4) heeft een halsgevel met aanzetvoluten uit circa 1760 (pui circa 1890). Een gepleisterde gevel uit 1828 (gevelsteen) bezit het in de kern oudere huis Wijdstraat 2. Het gepleisterde dwarse herenhuis Bovenkerkseweg 8 is voorzien van een middenrisaliet met fronton (circa 1840). Uit de tweede helft van de 19de eeuw dateren de ingezwenkte lijstgevel van Schoolstraat 15 (circa 1865) en het middenganghuis Populierenlaan 35 (circa 1890). Vroeg-20ste-eeuws zijn de aardige winkelpui van Wijdstraat 8 (circa 1900) en de neorenaissance-gevel met obelisken en sierbanden van Tentweg 70 (1907).

Bedrijfsgebouwen. De voorm. kaasfabriek ‘Nutricia’ (Tentweg 54-56; circa 1920) bestaat uit een hoofdvleugel met puntgevel, geflankeerd door meer naar achteren liggende gepleisterde zijvleugels. Uit 1912 (gevelsteen) dateert het voorm. pakhuis van de coöperatieve landbouwvereniging ‘Ons Belang’ ('t Vaartland 7), dat tevens diende als graanmaalderij.

De twee ophaalbruggen aan

[p. 496]

weerszijden van de Benedenkerkse Vliet bij de kruising met de Goudsche Vliet zijn in 1888 vervaardigd door ijzergieterij ‘De Prins van Oranje’ en hebben een gietijzeren hameipoort en een balans van geklonken welijzer.

Boerderijen. In de omgeving van Stolwijk liggen veel waardevolle boerderijen. Uit de 18de eeuw stamt de wit gepleisterde boerderij Schoonouwenseweg 2-4, waarvan het dwars geplaatste woongedeelte een kelder en opkamer heeft. Hallenhuisboerderijen uit de 18de eeuw zijn Benedenkerkseweg 110-112 (met uitgebouwde kamer) en Beijerscheweg 75. De laatste heeft in het interieur drie 18de-eeuwse tegeltableaus met voorstellingen van de Opstanding, de ontsnapping uit Loevestein en een ijsberenjacht. Veel boerderijen hebben afgewolfde rieten daken, zoals de boerderij Benedenheulseweg 27 (circa 1850) met hoge, deels gepotdekselde stal. Andere voorbeelden zijn de gepleisterde boerderij Benedenheulseweg 40 (vóór 1850) en de hoeve Werkt en Wacht (Bovenkerkseweg 51; begin 19de eeuw). Vanaf circa 1850 werden veel boerderijen herbouwd of ingrijpend verbouwd, zoals de krukhuisboerderij Schoonouwenseweg 18-20 met 17de-eeuwse kelderlichten in de zijgevel en een wit gepleisterde uitbouw. De vergelijkbare boerderij Beijerscheweg 17-19 heeft achter een grote houten dwarsdeelschuur. Bij de forse boerderij Beijerscheweg 88 worden de vensters geaccentueerd door zware eclectische wenkbrauwen (circa 1890). Bovenkerkseweg 37 (1890) heeft een mooie neoclassicistische gevel met een middenrisaliet in gekleurde baksteenblokken en drie rondboogvensters in de top. Kenmerkend voor veel boerderijen in deze omgeving is de toepassing van serliana's. Een eenvoudige klassieke vormgeving hebben de serliana's bij Koolwijkseweg 35 (circa 1890), Schoonhouwenseweg 3 (1904), Benedenkerkseweg 82 (1903) en 141 (circa 1905) en Bovenkerkseweg 88 (circa 1915). Uitgevoerd met spitsen accoladebogen zijn Beijerscheweg 69-71 (1900), Benedenkerkseweg 66 (1909), Benedenheulseweg 58 (1909) en Beijerscheweg 65 (1915). De Cornelishoeve (Beijerscheweg 78; 1889) heeft een in gele baksteen opgetrokken trapgevel met rode banden en een serliana in een grote rondboognis. Voorbeelden van serliana's in een gepleisterde rondboognis zijn verder te vinden bij Benedenkerkseweg 76 (met windveerversiering) en 120 (beide circa 1900), en Beijerscheweg 44 (circa 1915). Serliana's in rijk geornamenteerde en kleurrijke gevels - in combinatie met gevarieerd uitgevoerde windveren - tonen Beijerscheweg 11 (1904) en Hoeve Elisabeth (Schoonhouwenseweg 48-50; circa 1915).