Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Scheveningen
(gemeente 's-Gravenhage)

Dorp, ontstaan in de middeleeuwen in het duingebied van de Noordzeekust. Bestuurlijk viel Scheveningen eerst onder het grafelijk gezag en later onder dat van Den Haag. Het dorp had te lijden onder zware stormen, kustafslag en overstromingen in 1470 en 1570. De in 1664-'66 van Den Haag naar Scheveningen aangelegde Zeestraat/Scheveningseweg sloot aan op de Keizerstraat, de oude hoofdas van het dorp. Ten noorden van het vissersdorp begon in 1818 de ontwikkeling als badplaats met de opening van een eerste badhuis op de plaats waar in 1884 het huidige Kurhaus verrees. De verbindingen met Den Haag verbeterden met de aanleg van de Badhuisweg (1835) en Het Kanaal (1830). Voor toeristen en badgasten kwamen tussen Den Haag en Scheveningen-Bad diverse tramverbindingen tot stand via het oude dorp (1864), de Badhuisweg (1879) en de Nieuwe Parklaan (1904). Het vissersdorp en het zuidstrand kregen een tramverbinding met station Hollands Spoor (1886) en verder had Scheveningen Bad vanaf 1909 een spoorverbinding met Den Haag en Rotterdam, de zogeheten Hofpleinlijn (deel Scheveningen-Den Haag opgeheven 1953). Rond 1900 kwam de boulevard (met pier) tot stand van het Kurhaus tot aan de Keizerstraat en in 1908 trok men die verder door naar het zuiden. Vanaf 1870 groeide de badplaats snel uit met nieuwe wijken (Van Stolkpark, Belgisch Park, Renbaankwartier). Aan de zuidzijde richting het Afvoerkanaal (1889) kwamen voor de vissersvloot - die tot dan toe op het strand getrokken werd - de Buitenhaven en de Eerste Binnenhaven tot stand (1904), later gevolgd door nog twee Binnenhavens (1931 en 1973). Bij een sanering van het oude dorp werd de Jurriaan Kokstraat (1927) aangelegd. De badplaats raakte in de jaren zestig in verval, waarna de oudere horecagelegenheden als Hotel des Galeries (1875), café-chantant Seinpost (1886) en het Palace Hotel (1903)

[p. 459]

werden gesloopt. Het daarna volgende herstel omvatte de bouw van appartementen, de renovatie van het Kurhaus (1979), de vernieuwing van het Circustheater (1993) en de bouw van het Holland Casino (1996).

De Herv. kerk (Keizerstraat 8), oorspronkelijk gewijd aan St. Anthonius, is een laat-gotische kerk met vijfzijdig gesloten koor, een driebeukig pseudobasilicaal schip en een toren van vier geledingen met haakse steunberen en een achtzijdige bovenbouw met ingesnoerde spits. Het koor werd gebouwd kort voor de overstroming van 1470, waarbij de kerk werd beschadigd. Het huidige schip kwam eind 15de eeuw tot stand en de toren verrees rond 1525. In de toren hangt een door Coenraet Anthonisz gegoten klok (1597). Bij de restauratie in 1957-'59 is de 19de-eeuwse

Scheveningen, gezien vanuit het zuidwesten

pleisterlaag van de kerk verwijderd. Verder heeft men toen de sacristie (noordzijde koor) op oude fundamenten gereconstrueerd in 16de-eeuwse vormen. De forse consistorie (zuidzijde) is eind 20ste eeuw in historiserende vormen opgetrokken ter plaatse van een 18de-eeuwse kosterswoning. De toren is in 1998 gerestaureerd.

Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven (trekbalken niet oorspronkelijk). Tot de inventaris behoren een koorhek (1662) afkomstig uit het Groene Kerkje te Oegstgeest, enkele 17de-eeuwse banken en een preekstoel in Lodewijk XV-vormen (1756). In een orgelkast uit 1765 van Gerard Steevens met beeldhouwwerk van Josephus de Bondt bevindt zich een door G.W. en H.B. Lohman gebouwde instrument (1843; reconstructie 1971). Het door J.M. Gerstenhauer gebouwde koororgel (1791) is afkomstig uit de Herv. kerk te Wervershoof (overgebracht 1961). De kerkvloer bevat diverse oude grafzerken (voornamelijk 17de-18de eeuw) en er is een grafmonument voor Cornelis van Heemskerck († 1783).

De (Geref.) Eben Haëzerkerk (Nieuwe Laantjes 120) is een T-vormige kerk in neorenaissance-vormen, gebouwd in 1892 naar ontwerp van R. Kuipers. De twee ingangen bevinden zich in flankerende paviljoens met spitse schilddaken.

De (Herv.) Nieuwe Kerk (Duinstraat 4), gebouwd in 1893 naar een rijk neorenaissance-ontwerp van R. Kuipers, heeft de vorm van een Grieks kruis. De terzijde geplaatste toren is voorzien van een uit vierkante en achtzijdige geledingen opgebouwde bekroning, ontleend aan de Westerkerk te Amsterdam. De kerk bevat een door L. van Dam gebouwd orgel (1899).

De (Herv.) Nieuwe Badkapel

[p. 460]

Scheveningen, (Herv.) Nieuwe Badkapel (1981)

(Nieuwe Parklaan 90), eveneens gebouwd in de vorm van een Grieks kruis, heeft een kleine vieringkoepel en een front met narthex-achtige arcade en twee flankerende torens met koepelbekroning. Deze kerk kwam in 1915-'16 tot stand naar een ontwerp van W.Ch. Kuijper jr. met neoromaanse en rationalistische vormen. Het door houten tongewelven gedekte interieur bevat grotendeels nog de oorspronkelijke inrichting.

De R.K. kerk O.L. Vrouwe van Lourdes (Berkenbosch Blokstraat 9) bestaat uit een voorbouw met toren en een brede, drieledige kerkruimte met kleine zadeldaktoren. Na de bouw van een houten noodkerk in 1912-'13 begon men met de onderbouw van de hoofdtoren, de Lourdeskapel en de pastorie (nr. 9) naar een traditionalistisch ontwerp van A.J. Kropholler. De rest van de kerk kon in 1924-'25 worden voltooid naar een door C.M. van Moorsel gewijzigd plan van Kropholler. De bovenbouw van de toren kwam pas in 1965 tot stand. Het interieur is voorzien van een muurschildering (J. Collette), tegeldecoraties (A.C. Ninaber van Eyben) en reliëfs (W.A. van der Winkel) en bevat een door G. Brom vervaardigde marmeren communiebank (circa 1890) afkomstig uit de Catharinakerk te Amsterdam.

De R.K. St.-Antonius Abtkerk (Scheveningseweg 235) is een

Scheveningen, Strafgevangenis (1981)

driebeukige basilicale kerk met ronde koorapsis. Naast het voorportaal staat een ranke, taps toelopende, toren met tentdak. J.Th.J. Cuypers en P. Cuypers jr. maakten het expressionistische ontwerp voor deze in 1925-'27 gebouwde kerk (gerestaureerd 1997-2001). Het bijzondere interieur heeft een aan de art déco verwante expressionistische vormgeving. De mozaïeken in de koorapsis zijn van A. Molkenboer, evenals de kruiswegstaties, de gebrandschilderde ramen (samen met Chr. de Moor) en de triomfboogbeschildering (1950). Uit de bouwtijd dateren verder de preekstoel, de communiebank en enkele altaren (J.E. en L. Brom) en een H. Hartbeeld (W.A. van de Winkel); iets ouder is een tabernakel van J.H. Brom (1907). Naast de kerk staat een forse pastorie (Scheveningseweg 233; circa 1927).

Het voorm. sanatorium van de Sophia-Stichting (Gevers Deynootweg 21), gebouwd in 1879-'80 naar een neorenaissance-ontwerp van H.P. Vogel, heeft vooruitstekende zijvleugels en een vroeg-20ste-eeuwse achterbouw.

De strafgevangenis (Pompstationsweg 14), tegenwoordig Penitentiair Complex Scheveningen, kwam rond 1886 tot stand naar ontwerp van J.F. Metzelaar met een neogotische poortgebouw met zware gekanteelde torens. Boven de poort is het rijkswapen aangebracht. Bij de ingrijpende vernieuwingen vanaf 1985 zijn de oorspronkelijke cellulaire gevangenis (1886) en de naar plannen van W.C. Metzelaar toegevoegde bijzondere gevangenis (1908-'11) afgebroken. Buiten de ommuring staan nog dienstwoningen uit circa 1886 (Pompstationsweg 2-12) en circa 1910 (nrs. 16-32, 36-44 en 50-64).

De voorm. brandweerkazerne annex politiebureau (Schipperplein 2-4/Duinstraat 21-23) kwam in 1905-'09 tot stand naar een rationalistisch ontwerp van A.A. Schadee met veel dakerkers, vierkante torentjes en een afgeschuinde hoekpartij met garagedeuren en flankerende traptorens.

Scholen. In 1877 opgetrokken in neorenaissance-stijl is de voorm. Gemeenteschool (Neptunusstraat 90-92), nu Museum Scheveningen. De forse onderwijzerswoning staat midden voor het langgerekte eenlaags schoolgebouw met tuitgevels boven de gescheiden toegangen voor meisjes en jongens. Bij het museum staan twee oude ijzeren lichtbaken. De voorm. openbare lagere school met onderwijzerswoning (Keizerstraat 71c-73; circa 1900) is uitgevoerd in neorenaissance-vormen met decoratieve banden en ontlastingsbogen in felrode baksteen. De voorm. Hogere Burger School (Nieuwe Duinweg 8-14; 1924-'27), nu dependance van het Johan de Witt College, is een fors schoolgebouw in kubistisch-expressionistische stijl naar ontwerp van D.C. van de Zwart. De in 1930-'31 naar ontwerp van J. Duiker gebouwde Technische School of ‘Derde Ambachtschool’

[p. 461]

(Zwaardstraat 14-16; met conciërgewoning) is een wit gepleisterd drielaags schoolgebouw in functionalistische stijl, bekroond door een scheepsbrugachtige constructie (gerestaureerd 1999).

Woonhuizen. Aardige voorbeelden van eenvoudige woonhuizen in de nogal veranderde oude dorpskern zijn het wit gepleisterde 18de-eeuwse pand Keizerstraat 152 en het ongepleisterde hoekpand Keizerstraat 10 (circa 1830), beide voorzien van een ingezwenkte topgevel met kroonlijst en een later toegevoegde winkelpui. Het hofje van de Dirk en Johanna Anthonia Lammers Stichting (Badhuisstraat

Scheveningen, Technische School of Derde Ambachtschool

(linksonder) Scheveningen, Dirk en Johanna Anthonia Lammers Stichting

170-188), bestaande uit twee parallelle rijen woningen en een verbindingsmuur met poort in eclectische vormen, kwam in 1875 tot stand naar plannen van B.P. Schippers (identiek aan hofje in de Schelpstraat, Den Haag). Rond 1880 gebouwd in gele baksteen is het Hofje van Betje van Duyn (Werfstraat 36-50). Vooral aan de Ankerstraat en Zeilstraat e.o. staan nog eenvoudige laat-19de-eeuwse arbeiders- of visserswoningen. Voorbeelden van langs een zijstraat of gang gebouwde woningen zijn Korendijkstraat 145-169 (circa 1870) en Heemraadstraat 221-247 (circa 1875) - alle met (keuken)uitbouw - en Willem Beukelszplein 8-30 (circa 1900). Aan de gedempte binnenhaven van Het

(onder) Scheveningen, Villa Luiksestraat 2

Kanaal staan het deels wit gepleisterde eclectische herenhuis Badhuiskade 8 (1875) en de met mezzanino en een opvallend rondlopend hoekbalkon uitgevoerde eclectische herenhuizen Badhuiskade 9-10 (circa 1890). Tot de oudste bebouwing van de vanaf 1883 op basis van plannen van Th. Coppieters aangelegde wijk Belgisch Park (oorspronkelijk Nederlandsch-Belgisch Park) behoren de villa Luiksestraat 2 (1883) en de beneden- en bovenwoningen Belgischeplein 31-34 (1886), alle gebouwd naar eclectische ontwerpen van Th. Coppieters met kenmerkende open houten veranda's. De drie geschakelde eclectische herenhuizen Blanda, Agatha en Eletta (Antwerpsestraat 6-16; 1886-'87) zijn ontworpen door J.H. Beetsma. Typerend voor de mondaine sfeer van de badplaats zijn ook de rond 1885 gebouwde eclectische herenhuizen Gevers Deynootweg 23 en 25, met gekoppelde rondboogvensters in de geveltoppen, en het met houten veranda's uitgevoerde pand Seinpostduin 22-23 (1886). In rijke neorenaissancestijl opgetrokken zijn Gevers Deynootweg 2 (1883) en 4 (1885). In de wijk Belgisch Park staan herenhuizen in rijke neorenaissance-stijl voorzien van chaletstijl-elementen en stenen of houten veranda's, zoals Gentsestraat 78-80 (1880) en Luiksestraat 11-

[p. 462]

15 (circa 1885). Ook de laat-19de-eeuwse bebouwing langs de Badhuisweg bestaat uit villa's en herenhuizen in neorenaissance- en chaletstijl-vormen. De neorenaissance-huizen Haringkade 129-163 (circa 1900) vertonen veel afwisseling door de toepassing van verschillende topgevels, torenachtige elementen, erkers en balkons. Eenvoudiger maar met karakteristieke houten veranda's uitgevoerd zijn de woningen Dirk Hoogenraadstraat 96-162 (circa 1900).

Het kleurrijke materiaalgebruik van de jugendstil en een speelse afwisseling van erkers, balkons en dakkapellen vertonen de huizen Duinweg 8-12 (1898-10-2, ontwerp T. Stoffels), Cornelis Jolstraat 46-80/71-115 (circa 1905) en Rusthoekstraat 42-56/9-37 (circa 1905). Uitgevoerd met vakwerktopgevels en jugendstil-elementen is het dubbele herenhuis Zeekant 58/Seinpostduin 1 (circa 1910) - nu twee hotels - waarvan het rechter gedeelte een traptoren met ingezwenkt koepeldak en een jugendstil-tableau heeft. Een traditionalistisch ontwerp van A.J. Kropholler zijn de drielaags huizen Berkenbosch Blokstraat 3-17 en Neptunusstraat 140-154 (1917-'25). De expressionistische huizen Prof. P.S. Gerbrandyweg 117-131 (1925) zijn ontworpen door A. van Paassen en de zakelijk-expressionistische middenstandswoningen Kapelplein 12-16 (1926) door J.J. Brandes. De woningen en winkels in zakelijk-expressionistische vormen langs de in 1927 dwars door de oude dorpsbebouwing getrokken Jurriaan Kokstraat dateren uit 1928. De in hoogte geaccentueerde ‘poortgebouwen’ vormen de doorgangen naar de oude zijstraten. Appartementengebouwen in zakelijk-expressionistische stijl zijn Van Stolkweg 14 (1928; W. Verschoor) en Nieuwe Parklaan 144 (circa 1930, nu ‘Neptunusflat’). In functionalistische stijl ontworpen is de woonflat Dennehove (Badhuisweg 141-163; 1936-'38, J. Wils).

Van Stolkpark. In opdracht van mr. Thomas van Stolk ontwikkelden J.D. en L.P. Zocher tussen 1868 en 1873 de opzet van ‘Het Scheveningsche Park’, later Van Stolkpark, als een landschappelijk villapark. In de beginfase kwamen

Scheveningen, Villa Louise

verschillende villa's tot stand naar ontwerpen van H. Wesstra, zoals de wit gepleisterde eclectische villa's Louise (Van Stolkweg 5; 1879) en Emma (Van Stolkweg 7a; 1886; erker 1917) en de met witte banden en hoekblokken uitgevoerde villa's Brigitta, nu ‘Pretty Home’ (Van Stolkweg 4; 1882, uitgebreid 1912) en Hendrika (Van Stolkweg 2; 1883, aanbouw 1903). Andere wit gepleisterde villa's in de wijk zijn de L-vormige villa Margaretha (Van Stolkweg 24; 1881-'82, ontwerp W.B. van Liefland; veranda en serre 1911), de villa Germania (Van Stolkweg 22; 1882-'83, P.W. Munze), Van Stolkweg 9 (circa 1885) en de voor bankier W.J.H. Furnee gebouwde villa Dennenoord (Hogeweg 16; 1891-'92, H. van Jaarsveld) met fraaie gietijzeren veranda. E. van Hoboken, schoonzoon van de stichter van het Van Stolkpark, liet de zeer grote villa Olanda (Van Stolkweg 23; 1886) bouwen naar een Italianiserend neorenaissance-ontwerp van A. van Ameijden van Duijm. Andere neorenaissance-panden in deze wijk zijn onder meer de villa Nieuw Rijswijk (Van Stolkweg 7; 1881-'82, W. Lamkamp en H. de Baan), de villa Collinetto (Hogeweg 2; 1893, P.F.W. Mouton) en de dubbele herenhuizen Parkweg 12-14 (1893, G.J. Kurvers). De chaletstijl wordt vertegenwoordigd door de dubbele herenhuizen Parkweg 5-7 (1889, P.J.W. Andreoli), de villa Van Stolkweg 15b (1891, J.H. Eshuys) en de al jugendstil-elementen vertonende villa Austria (Van Stolkweg 29a; 1902, A.A. Mussert).

Een combinatie van jugendstil, chaletstijl en rationalistische vormen vertonen de villa Orania (Parkweg 46; 1903-'04, J.H. Eshuys), de deels wit gepleisterde villa Cecile (Parkweg 16; 1906-'07, J. Mutters) en de opmerkelijke villa Hejmo Nia (Parkweg 9a; 1907-'08) met hoog op het dak de vierkante lichtkoepel met tentdak van de hal. Deze villa werd ontworpen door A. Broese van Groenou voor zijn vader, de in Nederlands-Indië rijk geworden suikerplanter W. Broese van Groenou. De grote, met natuursteen beklede, blokvormige villa Sandhage (Hogeweg 18; 1907) is een rijk ontwerp in Nieuw Historiserende vormen (neo-Lodewijk XVI) van L.J.

[p. 463]

Falkenburg en is in 2002 gerestaureerd voor de Stichting Indisch Herinneringscentrum. Eveneens in Nieuw Historiserende vormen uitgevoerd zijn de grote blokvormige villa Violetta (Van Stolkweg 29; 1914, F.A. Koch) en de dubbele villa Elwin/Thera (Van Stolkweg 12-12a; 1913-'15, J.Th. Thierry). Door J.J. Gort en J.G. Robbers deels voor eigen bewoning ontworpen zijn de geschakelde herenhuizen Belvedereweg 1-7 (1912-'13) in landhuisstijl.

Winkels. Bij het in neorenaissancevormen uitgevoerde woon- en winkelpand Keizerstraat 45 (1896) toont de marmorietplaat van de winkelpui dat hier de melksalon ‘Neerlandia’ was gevestigd. Voor de Haagse melkinrichting ‘De Sierkan’ kwam schuin tegenover de voorm. melksalon met bovenwoningen Keizerstraat 12-16 (1896) tot stand naar een opmerkelijk neogotisch ontwerp van J. de Quack in gele en rode verblendsteen. Kleurige verblendsteen is ook toegepast bij de in jugendstil uitgevoerde woon- en winkelpanden Keizerstraat 213-215 (1903, C.J.M. van Duijne), Keizerstraat 167 (circa 1905; pui gewijzigd) en Keizerstraat 225-231 (circa 1905); de laatste met grote ijzeren winkelpui. Een combinatie van neorenaissance en jugendstil-vormen vertoont Keizerstraat 327-329 (circa 1905, J.P.G. Roel). Het met een grote ronde hoekpartij afgesloten complex winkels met bovenwoningen Badhuisstraat 121-161 (circa 1930) is ontworpen in zakelijk-expressionistische stijl.

Het Paviljoen Von Wied (Pellenaerstraat 4) werd in 1826-'27 gebouwd voor de echtgenote van koning Willem I naar een neoclassicistisch ontwerp van A. Noordendorp. Het is vernoemd naar de latere eigenaar W.A.M.C. prins von Wied (1881). De toegangstrap wordt geflankeerd door 17de-eeuwse beelden van zeegoden, vermoedelijk afkomstig uit de tuinen van Huis ter Nieuwburg te Rijswijk. Inwendig is de achtzijdige zaal voorzien van op de zee geïnspireerde stucdecoraties. Het gebouw dient sinds 1902 als buitensociëteit van de Haagse sociëteit De Witte. Onder en aan weerszijden van het paviljoen is het museum ‘Beelden aan Zee’ ingericht (1990-'94, W.G. Quist).

Het Kurhaus (Gevers Deynootplein 29-30) kwam in 1884-'86 tot stand ter vervanging van het oude Scheveningse badhuis. Een brand kort na de voltooiing maakte (gewijzigde) herbouw noodzakelijk in 1886-'87. Het Italiaans georiënteerde neorenaissance-ontwerp van de Duitse architecten J.F. Henkenhaf en F. Ebert voorzag in een groot, naar de zee gekeerd, U-vormig gebouw. De grote concertzaal bevindt zich in de forse middenbouw met achtzijdige centrale koepel en hoekpaviljoens. Het koofplafond van de zaal is versierd met schilderingen van atelier Van Hoeck uit Brussel (1887). Bij de zeer ingrijpende restauratie en renovatie in 1976-'79, onder leiding van B. van Kasteel, zijn de zijvleugels herbouwd.

Horeca. Van de vele en vaak prestigieuze hotels uit de 19de en vroege 20ste eeuw van Scheveningen resteert weinig. Het eclectische pand met torenvormige hoekpartij van het voorm. hotel Zeerust (Zeekant 35) werd gebouwd in 1882 als uitbreiding van het naastgelegen (nu verdwenen) oude houten hotelgebouw (circa 1850). Het voorm. hotel Bella Vista (Van Stolkweg 16) bestaat

Scheveningen, Kurhaus

uit een eclectisch hoofdgebouw (1875, ontwerp P.H.C. Willaert) en zijvleugels met veranda's (1880 en circa 1900). Eveneens in het Van Stolkpark ligt het voorm. Parkhotel (Parkweg 13), gebouwd in 1893 naar een neorenaissance-ontwerp van A.P. van Dam (houten balkons verwijderd). Het voorm. pension Badhuiskade 1 (circa 1890, J. van der Lubbe) heeft een tweelaagse veranda die begin 20ste eeuw is veranderd in serres bij een verbouwing tot café met proeflokaal.

De watertoren (Pompstationsweg 327) in het duingebied bij Scheveningen werd in 1874 gebouwd naar een eclectisch ontwerp van L.A. Brouwer en Th. Stang (constructeur). Deze in 1990 gerestaureerde forse achtzijdige toren wordt aan de voorzijde geleed door gebosseerde pilasters en bekroond door een koperen koepeldak met balustrade. Hij bevat twee ijzeren hangbodemreservoirs. Uit 1874-'75 dateren verder het bijbehorende machinegebouw (Pompstationsweg 325), met een aangebouwde machinekamer uit 1901, en de dienstwoningen Pompstationsweg 307-323.

[p. 464]

Scheveningen, Vuurtoren

De vuurtoren (Zeekant 12) verrees in 1875 naar plannen van Q. Harder als een twaalfzijdige gietijzeren toren met neogotische detaillering en inwendig ijzeren spiltrappen en tussenvloeren. De gietijzeren onderdelen werden geleverd door de firma Nering Bögel. De roodbruin geschilderde schacht wordt bekroond door een glazen lichtkoepel (1921) met koperen koepelbekleding (circa 1958). Bij de toren staan enkele wit gepleisterde laat-19de-eeuwse dienstwoningen (Zeekant 7-11).

Scheveningen, Begraafplaats Ter Navolging

Het voorm. gemaal (Duinstraat 5-9) kwam rond 1890 tot stand met een eenvoudig machinegebouw en twee geschakelde dienstwoningen met kleine trapgevels in neorenaissance-vormen. Het rederserf ‘Den Dulk’ (Gondelstraat 19-27) dateert uit 1893 en is uitgebreid in 1903 en 1913. Achter het langgerekte stenen hoofdgebouw met kantoor (rechts) en pakhuis (links) staan drie houten droogschuren met boetzolders.

Het voorm. gebouw van Radio Holland (Dr. Lelykade 68-70) kwam rond 1935 tot stand in functionalistische vormen met een eenlaags middendeel en tweelaags zijvleugels.

Atlantikwall. Van deze in 1942-'45 door de Duitsers langs de kust aangelegde verdedigingslinie resteert ten noorden van Scheveningen in het Oostduinpark een kustbatterij, waarvan de vuurleidingpost vanaf het strand zichtbaar is. In dezelfde omgeving ligt nog een tankmuur met mitrailleurkazemat en nabij de watertoren de artilleriestelling van de Batterie Wasserturm (1942-'45) met enkele zware bunkers en verschillende loopgraven. Ondergronds in een duintop bij de Doornstraat bevindt zich een bataljonscommandopost met hospitaal en bij het Schippersplein resteert een ondergronds telefoonschakelstation voor het vestingnet.

De pier (Zeekant ong.) is in 1959-'64 gebouwd naar plannen van H.A. Maaskant ter vervanging van de in 1943 verwoeste Wilhelminapier (1901). De pier is gerenoveerd rond 1995.

De gedenknaald op het duin nabij de vuurtoren (Zeekant ong.) staat op de plaats waar de latere koning Willem I in 1813 na de Franse bezetting aan land kwam na zijn overtocht uit Engeland. Het natuurstenen monument (1865) is ontworpen door A. Roodenburg en Van der Made.

De begraafplaats Ter Navolging (Prins Willemstraat ong.) werd in 1778 in de duinen aangelegd door jurist Abraham Perrenot († 1784) als eerste openbare buitenbegraafplaats van Nederland, met als motto ‘In de Hoop van Navolging’. Deze in 1793 uitgebreide en rond 1978 gerestaureerde begraafplaats heeft de vorm van een ommuurde zerkenvloer. Een epitaaf (1895) herinnert aan de geruimde graven van de schrijfsters Betje Wolff († 1804) en Aagje Deken († 1804). Verder ligt hier het graf van de grondlegger van de Anti-Revolutionaire Partij, W. Groen van Prinsterer († 1876).