Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Sassenheim

Dorp, ontstaan in de 10de eeuw op een strandwal. Sinds de 12de eeuw heeft het een eigen kerk. Sassenheim ontwikkelde zich langs een heerweg (Hoofdstraat) tot een langgerekt dorp. Verderop langs de heerweg ontstonden buitenplaatsen, zoals Ter Nieuwburgh (circa 1628; nu Koningshuis), Ter Weegen (1631, huis gesloopt 1895), Klinkenberg (1632, huis gesloopt begin 19de eeuw) en Ter Leede (1661). Vanaf de eerste helft van de 19de eeuw verrezen langs de Hoofdstraat enkele kwekersvilla's en bollenschuren. De gronden van Ter Weegen heeft men na 1895 verkaveld voor de bollencultuur. Van een begin 20ste eeuw opgesteld uitbreidingsplan kon slechts een klein gedeelte worden verwezenlijkt. Op basis van een tweede uitbreidingsplan (1928-'29) kwam onder meer een villawijk aan de noordoostzijde van de dorpskom tot stand op de gronden van de buitenplaats Ter Leede. Na de Tweede Wereldoorlog is de lineaire structuur van het dorp door uitbreidingen grotendeels verdwenen.

De Herv. kerk (Hoofdstraat 217), oorspronkelijk gewijd aan St. Pancratius, is een eenbeukige kerk met consistorie en een toren van twee geledingen met ingesnoerde naaldspits. Het romaanse tufstenen schip stamt uit de 12de eeuw en heeft een rijke wandgeleding met rondbogen op lisenen en colonnetten.

Sassenheim, Herv. kerk (1995)

De toren verrees midden 13de eeuw en werd rond 1500 met een geleding verhoogd. Daarin hangt een door Willem Wegewaert gegoten klok (1592). Rond 1500 heeft men ook het schip verhoogd en tevens ingekort ten behoeve van de bouw van een transept en koor. Die uitbreiding had het meest te lijden van de verwoesting van de kerk in 1573, waarna in 1594-'95 alleen het schip en de toren werden hersteld. De consistorie aan de oostzijde dateert uit 1684. De toren is in 1957-'58 gerestaureerd. Bij de restauratie van het schip in 1971-'73 heeft men het romaanse uiterlijk gereconstrueerd. De kerk bevat een door Hans Goltfuss voor de Gasthuiskerk te Delft gebouwd orgel (1657; overgebracht 1975) en een uit de Herv. kerk te Wijk bij Duurstede afkomstige preekstoel (1843).

De R.K. St.-Pancratiuskerk (Hoofdstraat 186) is een kruiskerk met neogotische elementen en een terzijde geplaatste robuuste toren. Koor en transept verrezen in 1913 naar plannen van J.H. Tonnaer ter vervanging van het koor van een neogotische voorganger uit 1870. In 1928-'29 kwamen het schip en de toren tot stand volgens een door P. Witteman gewijzigd plan van Tonnaer. Behouden uit de oude kerk is het door de firma Lenaerts vervaardigde neogotische zandstenen hoofdaltaar (1885). De pastorie (Hoofdstraat 188; 1870) is naar ontwerp van H.J. van den Brink uitge-

[p. 457]

voerd met trapgevels en neogotische details.

Overige kerken. De voorm. Geref. kerk (Hoofdstraat 137a), gebouwd in 1876 naar ontwerp van J. Guldemond, is nadien achter vergroot met een grote dwarsbeuk. De pastorie (Hoofdstraat 137) is uit 1869. Uit de eerste helft van de 20ste eeuw dateren de Geref. kerk (Julianalaan 6; 1912-'13, Th. Anema) en het traditionalistische zaalgebouw van de Chr. Geref. kerk (Kerklaan ong.; circa 1930).

Het postkantoor (Hoofdstraat 197) werd in 1902 gebouwd naar een neorenaissance-ontwerp van D. Veilbrief.

Het voorm. raadhuis (Wilhelminalaan 1-3), een zakelijk-expressionistisch ontwerp van J.C. Meischke uit 1929, is een blokvormig gebouw met tentdak, bekroond door een lantaarn met uurwerk en carillon. De ingangspartij wordt geaccentueerd door een als luifel uitgevoerd balkon en twee door de gootlijst brekende natuurstenen consoles met schilddragende leeuwen. Het gebouw dient sinds 1992 als museum.

Scholen. In 1898 verrees naar plannen van K. Huig de voorm. R.K. school (Hoofdstraat 167), een eclectisch tweelaags gebouw met driezijdig uitgebouwde gevelpartij en siermetselwerk in gele steen. De V-vormige Chr. lagere Kompasschool (J. van Beierenlaan 6) kwam in 1930 tot stand naar een zakelijk-expressionistisch ontwerp van C.G.J. Lohmann en C. Ponsen.

Huis Ter Leede (Ter Leedelaan 43). Het oude Huis Ter Leede - voor het

Sassenheim, Chr. lagere Kompasschool

eerst in 1322 vermeld als ridderhofstad - werd verwoest in 1420. Het huidige buitenhuis stamt uit circa 1660, maar werd herbouwd na een brand in 1861. Dit wit gepleisterde tweelaags huis heeft een door consoles gedragen zadeldak met versierde daklijsten en een uitgebouwd veelhoekig paviljoen met vierkant houten klokkentorentje.

Naast het huis staat de met riet gedekte hallenhuisboerderij 't Kraaiennest (Baron Van Heemstralaan 9), gebouwd in 1553 op de plaats van het oude huis. De rond 1870 gewijzigde, gepleisterde voorgevel is voorzien van een boogfries. Verder zijn er een vroeg-19de-eeuwse oranjerie (Heemstralaan 13) en een L-vormig, wit gepleisterd koetshuis met woonhuis (Heemstralaan 7 en 15) uit 1885, waarvan de oorsprong mogelijk ook ligt in het begin van 19de eeuw.

Koningshuis (Wilhelminalaan 13). Deze rond 1628 aangelegde buitenplaats heette oorspronkelijk Ter Nieuwburgh. Het op een omgracht terrein gelegen statige buitenhuis heeft bij een verbouwing in de 18de eeuw het huidige aanzicht gekregen.

Woonhuizen. Het wit gepleisterde diepe huis Hoofdstraat 205 heeft mogelijk een 18de-eeuwse oorsprong. Uit 1836 dateert het wit gepleisterde middenganghuis Hoofdstraat 100. Voorbeelden van herenhuizen in eclectische vormen zijn Hoofdstraat 230, gebouwd in 1873 voor C.W.H. van Kaathoven naar ontwerp van J.G. van Parijs, Hoofdstraat 228 (circa 1875; pui vernieuwd) en Vredesteyn (Hoofdstraat 305; circa 1880). In 1894 liet G. Kruijff de villa Casa Reale (Hoofdstraat

Sassenheim, Huis ter Leede (1995)

159) bouwen naar een ontwerp met Italiaanse invloeden van Ed. Cuypers. Rond 1910 gebouwd zijn de villa's Siwah (Hoofdstraat 143), Hestia (Hoofdstraat 149) en Bijdorp (Hoofdstraat 151), en het in lichtrode baksteen opgetrokken pand Hoofdstraat 273 met jugendstil-balkonhekjes. H.J. Jesse en W. Fontein ontwierpen in 1910 de villa Sunbeam (Hoofdstraat 155) voor bloembollenkweker J.W. Koning. Ook de villa Hoofdstraat 85 (1913), met karakteristieke groen geglazuurde dorpels, is ontworpen door H.J. Jesse. Uitgevoerd in Nieuw Historiserende stijl is het wit gepleisterde herenhuis Anna-Margaretha (Hoofdstraat 153; circa 1912), dat werd opgetrokken voor de bollenkwekersfamilie Speelman. Interessant zijn verder Huize Sassem (Hoofdstraat 80; circa 1915) en de in expressionistische vormen uitgevoerde villa Berkenrode (Hoofdstraat 163; 1926).

Boerderijen. De van oorsprong 17de-eeuwse hallenhuisboerderij Schoonewegen (Rijksstraatweg 71) heeft geblokte ontlastingsbogen boven de vensters met halve luiken. In 1844 bouwde men de met riet gedekte langhuisboerderij Postwijk (Hoofdstraat 109).

Bollenschuren. De in 1925 opgetrokken drielaags stenen bollenschuren Hoofdstraat 77-79 zijn samen met de iets oudere, evenwijdig aan de weg gelegen, houten bollenschuur sinds 1986 in gebruik als timmerfabriek. Andere karakteristieke voorbeelden zijn

[p. 458]

Sassenheim, Ruïne Teylingen, plattegrond

Teijlingerlaan 69 (1914), met aangebouwde kantoorruimte voor de kwekers Gebr. Bergman (nadien Reckman), en Teijlingerlaan 70 (circa 1925), gebouwd voor de bollenkwekers en - exporteurs Papendrecht & Van der Voet met een aangebouwde kantoorruimte in zakelijk-expressionistische stijl.

Het voorm. garagebedrijf Hoofdstraat 179-181 met bovenwoning, gebouwd in 1906 naar een ontwerp van architect Oudshoorn, is een wit gepleisterd pand met jugendstil-elementen.

De achtzijdige watertoren (Wasbeekerlaan 22) verrees in 1925 naar ontwerp van A.W.C. Dwars, A.D. Heederik en B.A. Verhey (Bredasche Beton Mij. v/h H. Vriens) met een betonnen waterreservoir.

Het bankgebouw (Wilhelminalaan 5-5a) is een robuust tweelaags pand in traditionalistische stijl uit circa 1935.

De omgrachte ruïne van kasteel Teylingen (bij Teylingerlaan 15; gemeente Voorhout), gelegen aan de noordzijde van Sassenheim, bestaat uit een cirkelvormige vroeg-13de-eeuwse ringmuur en een daartegenaan gebouwde woontoren uit circa 1250. De woontoren had oorspronkelijk een kelder, een grote zaal en twee verdiepingen. Waarschijnlijk was Willem van Teylingen de bouwheer van deze strategisch gelegen waterburcht. In 1574 heeft men het kasteel gedeeltelijk afgebroken na brand. De al in 1803 tot rijksmonument verklaarde ruïne is sinds 1889 eigendom van het rijk en werd rond 1984 gerestaureerd. Van het eind 13de eeuw opgetrokken poortgebouw met ronde traptoren is de fundering tot maaiveldhoogte weer opgemetseld. Geheel verdwenen is de voorburcht, die na 1400 voor bewoning was verbouwd als residentie van Jacoba van Beieren.