Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Puttershoek
(gemeente Binnenmaas)

Dorp ontstaan in 1439 als Pietershoek aan de monding van de tot afwatering van de Binnenbedijkte Maas dienende Boezemvliet. De bebouwing concentreerde zich bij de sluis in de Boezemvaart en bij de vissershaven, evenals langs de vaart (Schouteneinde) en de dijk (Weverseinde). Vanaf 1650 werden in Puttershoek regionaal bekende paardenmarkten gehouden. De in 1912 aan de westzijde gevestigde suikerfabriek had te lijden van bombardementen in 1940 en 1945. Na de Watersnoodramp van 1953 heeft men de sluis gedicht (1964) en zijn vanwege dijkverhoging veel dijkwoningen afgebroken (1964-'66). Aan de zuidkant is in 1963 een winkelcentrum ingericht en later zijn zuidelijk daarvan uitbreidingswijken verwezenlijkt.

De Herv. kerk (Kerkplein 1) is een zaalkerk voorzien van een toren van drie geledingen met lantaarn en ingesnoerde naaldspits. Van de 15de-eeuwse kerk (mogelijk 1442) resteert het onderste deel van de toren met overhoekse steunberen. De zaalkerk kwam in 1839 tot stand. Na een torenbrand in 1889 volgden herbouw en bepleistering, en plaatste men de houten torenlantaarn met spits. Tot de kerkinventaris behoren een preekstoel (1672), twee herenbanken (1756), een bank met lezenaar in Lodewijk XV-stijl (1773) en een door C.G.F. Witte gebouwd orgel (1858, gerestaureerd 1989).

De toegang tot het kerkterrein wordt gevormd door een hek uit 1835. Op het kerkhof bevindt zich de grafkelder van Catharina Maria Ram, vrouwe van Puttershoek († 1834), en ambachtsheer H. Onderwater († 1837). Verder is er een grafzerk met boom voor dijkgraaf M. van Driel († 1886).

De Geref. kerk (Oranjelaan 1), een moderne zaalkerk met vrijstaande slanke toren, verrees in 1961 naar ontwerp van A. van der Broek.

Het voorm. raadhuis (Arent van Lierstraat 3) is een tegen de dijk gelegen neoclassicistisch pand met souterrain en bel-etage, afgesloten door een fronton met empire-lofwerk. Het in 1835 naar plannen van G.N. Itz tot stand gekomen gebouw bood oorspronkelijk aan de achterzijde tevens plaats aan een schoolgedeelte met onderwijzerswoning.

Woonhuizen. Het nabij de sluis gelegen diepe huis Het Spingende Peert (Arent van Lierstraat 2) werd rond 1648 gebouwd met een trapgevel voorzien van geblokte ontlastingsbogen, sierankers en een gevelsteen met voorstelling van een paard. Rond 1670 opgetrokken is Westhavenzijde 5, een diep huis met tuitgevel, geblokte ontlastingsbogen, sierankers en een 19de-eeuwse ingangsomlijsting. Dit pand was vroeger in gebruik als ambachtshuis. Een 17de-eeuwse kern hebben ook de met tuitgevels uitgevoerde huizen Westhavenzijde 6 en 7. Uit circa 1850 dateert het huis Oosthavenzijde 1 met ingezwenkte lijstgevel. Dit pand heeft tevens als café en veerhuis gediend. Het dwarse huis Schouteneinde 67 werd rond 1880 als burgemeesterswoning gebouwd en was van 1940 tot 1984 als raadhuis in gebruik. De houten woonhuizen Osloplein 2-8 en 1-7 (1945-'46) zijn door Noorwegen geschonken.

Boerderijen. Aan de zuidzijde van de dijk staan enkele grote boerderijen

[p. 406]

Puttershoek, Raadhuis

met zijlangsdeelschuren, zoals Arent van Lierstraat 11, met breed woonhuis, en Arent van Lierstraat 18. Beide hebben een 18de-eeuwse kern. Jongere voorbeelden zijn Arent van Lierstraat 26 (circa 1800) en Arent van Lierstraat 14 (1864). Elders staan de hoeve Bouwlust (Groeneweg 18), met dwars geplaatst woonhuis uit 1828, en de aan de weg gelegen boerderij Schouteneinde 64 met een woongedeelte uit 1844 en een schuur uit 1884. Windmolen ‘De Lelie’ (Molendijk 2) is een ronde grondzeiler met een met houten delen gedekte kap, gebouwd in 1836 als korenmolen en gerestaureerd in 1986. Het voorm. gemaal ‘'t Hooft van Benthuizen’ (Molendijk 1) werd in 1870

Puttershoek, Gemaal 't Hooft van Benthuizen

Puttershoek, Woonhuis-café Oosthavenzijde 1

in eclectische vormen gebouwd. Het middengedeelte met werkplaats wordt geflankeerd door lagere bouwdelen voor twee afzonderlijke stoomgemalen. Het ene gemaal bediende de Polder Nieuw-Bonaventura, het andere de Boezemvliet. In 1891 heeft men de installaties vernieuwd en in 1933 werd het gemaal geëlektrificeerd, waarbij ook de schoorstenen verdwenen.

Het trafohuisje (bij Schouteneinde 1) is een rond 1910 opgetrokken gepleisterd gebouwtje met pilasters en in de daklijst een fronton-vormige knik, alsmede het opschrift ‘G.E.B.D.’.

De coöperatieve beetwortelsuikerfabriek (Weverseinde 343) werd in 1912-'13 gebouwd. Het met expressionistische details uitgevoerde oudste gedeelte werd ontworpen door H. Paul en J.C.J. Asselberg, de eerste directeur. Door uitbreidingen na 1945 groeide het complex uit tot een van de grootste suikerfabrieken van Nederland.

Het veerhuisje (Oosthavenzijde ong.) is een eenvoudig wachthuisje, gebouwd rond 1930 ten behoeve van het veer op Zwijndrecht.

De grenspaal op de Maasdamsedijk geeft de grens aan tussen de voormalige ambachtsheerlijkheden Maasdam en Puttershoek. Deze paal uit 1818 verving een voorganger uit 1717.