Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Poortugaal
(gemeente Albrandswaard)

Dijkdorp, ontstaan aan het eind van de 12de eeuw in de Albrandswaard. Buitendijks lag een kleine haven en binnendijks vormde zich een kleine dorpskern.

Noordelijker, aan het einde van de Kerkstraat, verrees de kerk. Daar in de buurt lag het 14de-eeuwse kasteel Valckestein van de heren van Putten (gesloopt 1826). Het tracé van de stoomtram Rotterdam-Oostvoorne (1904-'65; nu Groene Kruisweg) scheidde de kerk van de rest van het dorp. Na de Tweede Wereldoorlog heeft Poortugaal een relatief bescheiden ontwikkeling doorgemaakt.

De Herv. kerk (Kerkstraat 90) is een driebeukige kruiskerk met recht gesloten koor en een toren van drie geledingen met ingesnoerde naaldspits. Een 12de-eeuwse houten kerk ter plaatse werd begin 13de eeuw vervangen door een eenbeukige bakstenen kerk. Het onderste deel van de toren is vermoedelijk 14de-eeuws. Tegen het bestaande koor verrees midden 15de eeuw een laatgotisch koor. In de tweede helft van de 15de eeuw volgde het dwarsschip en werd de toren verhoogd. Deze kreeg daarbij haakse steunberen en kapellen aan weerszijden. In de toren hangt een klok uit 1525. Begin 16de eeuw bouwde men een nieuw driebeukig schip, waarvan de pijlers werden geplaatst aan de buitenzijde van het oude schip, dat daarna werd afgebroken. De zijbeuken zijn voorzien van haakse tuitgevels met laat-gotische vensters. Onder leiding van H. van der Kloot Meijburg werd de kerk gerestaureerd in 1923-'24, de toren volgde in 1953-'55.

Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven. In het zuidtransept bevindt zich een schildering van het Laatste Oordeel (circa 1500). Tot de inventaris behoren een koorhek met laat-gotische onderdelen, een laat-maniëristisch tekstbord (gedateerd 1687, maar ouder), diverse grafzerken, alsmede een naar ontwerp van Rutger van Bol'Es door Gerardus Louwerom uitgevoerde preekstoel in Lodewijk XV-stijl (1774). Het door W.H. Kam gebouwde orgel (1860) komt uit de Bethlehemkerk te 's-Gravenhage (aangekocht 1977). De gebrandschilderde ramen zijn gemaakt door J. Por (1924-'25) en T. Berg (1954-'56). Geref. kerken. De kerk van de Geref. gemeente (Achterweg 9), een zaalkerk met steunberen en dakruiter, dateert uit circa 1935. De Geref. kerk ‘De Haven’ (Emmastraat 9) is een zaalkerk uit dezelfde tijd met een aanbouw uit circa 1970.

Het voorm. raadhuis (Dorpsstraat 27) is een in 1911 in neorenaissance-stijl gebouwd dwars pand met een tot trapgevel opgetrokken middenrisaliet en een opengewerkte klokkenstoel.

Boerderijen. In opzet 17de-eeuws is de boerderij Kerkstraat 25 met sierankers in de afgeknotte puntgevel. In 1818 heeft men de linkerzijde uitge-

[p. 405]

bouwd tot krukhuis. De aangebouwde zijlangsdeel dateert uit de tweede helft van de 19de eeuw. De boerderij Dorpsstraat 80 heeft een dwars voorhuis uit 1862 en een losse schuur met zijlangsdeel uit 1884. De in 1908 gebouwde boerderij Buitenlust (Achterweg 15) is voorzien van jugendstil-details bij de voorgevel.

Woonhuizen. Rond 1875 gebouwd zijn de gepleisterde eenlaagspanden Kerkstraat 3-9. Eclectische details hebben de gepleisterde villa's F. van de Poest Clementlaan 12 (circa 1875), 14 en 16 (beide circa 1885) en rationalistische details vertonen het huis Dorpsstraat 15 (1907) en de burgemeesterswoning F. van de Poest Clementlaan 8 (1911). Van late chaletstijl-details voorzien is het herenhuis Valkenpoort (F. van de Poest Clementlaan 5; circa 1915).

De herberg ‘Het wapen van Poortugaal en Albrandswaard’ (Dorpsstraat 16) heeft mogelijk een 18de-eeuwse oorsprong, maar dateert in zijn huidige vorm uit circa 1850.

De kooimast bij Welhoeksedijk 2 is een stalen vakwerkmast uit circa 1920, gebruikt als elektriciteits-verdeelpaal annex lantaarnpaal.

Het Deltaziekenhuis (Albrandswaardsedijk 74), gelegen ten zuiden van Poortugaal, werd in 1908 door de gemeente Rotterdam gesticht als ‘Krankzinnigengesticht Maasoord’ naar plannen van G.J. de Jongh. Van de oorspronkelijk symmetrische opzet met veertien paviljoens, zijn alleen de paviljoens ‘Dorpsblik’ en ‘De Keet’ bewaard gebleven. Van het hoofdgebouw resteert sinds

Poortugaal, Deltaziekenhuis, feestzaal

circa 1990 een bewust vormgegeven ruïne. Daarachter ligt de uit circa 1930 daterende houten feestzaal. Bij de ingang staat de directeurswoning (Albrandswaardsedijk 70) uit circa 1910, die net als de gelijktijdig voor hoger personeel gebouwde dienstwoningen Albrandswaardsedijk 88-106 is uitgevoerd met rationalistische details. Voor het lager personeel staan aan de Dr. Willem Vosstraat dubbele woningen uit circa 1910 en 1925.