Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Oegstgeest

Dorp, ontstaan in de 8ste eeuw op een strandwal. Hier ontwikkelde zich de Kerkbuurt, ook wel Kerkwerve of Oude Dorp geheten. Op de strandwal ontstonden vanaf de 17de eeuw verschillende buitenplaatsen. Door de aanleg van het Oegstgeesterkanaal (1844) werd de kerk afgesneden van de rest van de dorpskern. Een tweede kern, de Leidse Buurt, ontwikkelde zich in de 19de eeuw langs de Rhijngeesterstraatweg. Met de aanleg van de tramverbinding met Leiden (1881) begon de ontwikkeling van Oegstgeest als forensendorp. Vooral aan de oostzijde van de Leidse Buurt kwamen enige villawijken tot stand, zoals het Wilhelminapark (1899-1907; ontwerp J. Vos en A.C. Meijer), het Prins Hendrikpark (1913-'26; H.J. Jesse) en het Julianapark (1913-1926; H. Wilms). Van

[p. 382]

Oegstgeest, (Herv.) Pauluskerk (1997)

1938 tot 1950 ontstond een nieuwe woonkern tussen de Laan van Oud Poelgeest en de Hofbrouckerlaan, grotendeels naar plannen van J. Jonkman. Daarna zijn voornamelijk aan weerszijden van het Oegstgeesterkanaal nieuwbouwwijken verwezenlijkt.

De Herv. kerk of ‘Groene Kerk’ (Haarlemmerstraatweg 6), oorspronkelijk gewijd aan St. Willibrordus, is een recht gesloten eenbeukige kruiskerk met dakruiter. Op de plaats van een houten kerk uit de 8ste eeuw verrees, mogelijk in de 11de eeuw, een tufstenen kerk, die in 1573 werd verwoest. Het huidige schip kwam tot stand in 1600, waarna dwarsschip en koor volgden in 1662. Na gedeeltelijke instorting (1824) sloopte men de tot dan toe behouden tufstenen toren. De toen opgetrokken nieuwe westgevel is bij de kerkrestauratie in 1954-'56 een halve travee westwaarts herbouwd en voorzien van een ingangsportaal. Tevens is toen de klimop verwijderd waaraan de kerk haar bijnaam dankt. Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf en bevat een preekstoel (1622) en een herenbank (17de eeuw).

Op het kerkhof bevindt zich onder meer de grafkelder met monument voor jhr. D.T. Gevers van Endegeest († 1877), voorzitter van de commissie voor de drooglegging van de Haarlemmermeerpolder. Uit 1908 dateert de kosterswoning

Oegstgeest, Sanatorium Rhijngeest, nu raadhuis Rhijngeesterstraatweg 13

(Haarlemmerstraatweg 4) naar ontwerp van J. van der Voet.

De R.K. St.-Willibrorduskerk (Rhijngeesterstraatweg 35) is een neogotische kerk met neoromaanse details, gebouwd in 1901 naar ontwerp van J.Th.J. Cuypers en J. Stuyt ter vervanging van een kerk uit 1772. Aan de zuidzijde van het vijfzijdig gesloten koor staat een toren van drie geledingen met hoge naaldspits. Dwarskapellen met steekkappen flankeren het eenbeukige schip. Het interieur wordt gedekt door rijk gepolychromeerde houten tongewelven.

De voorm. pastorie (Rhijngeesterstraatweg 45) is een herenhuis uit 1772 in sobere classicistische stijl. Aan de zuidzijde staat de nieuwe pastorie uit 1901. Het R.K. patronaatshuis ‘Willibrord’ (Rhijngeesterstraatweg 41-43; 1922) is een expressionistisch ontwerp van J.A. van der Laan.

De (Herv.) Pauluskerk (Warmonderweg 2), een zaalkerk met smallere consistorie en een half ingebouwde toren met steil koperen zadeldak, kwam in 1932 tot stand naar een zakelijkexpressionistisch ontwerp van F.B. Jantzen. Het interieur wordt gedekt door een wit gepleisterd spitstongewelf.

Geref. kerken. De voorm. Willem de Zwijgerkapel (W. de Zwijgerlaan 1) is een kleine expressionistische zaalkerk voorzien van een met riet gedekt klokkentorentje. Dit in 1923 als Geref. kerk opgetrokken gebouw was vanaf 1933 in gebruik bij de Vereniging van Vrijz. Herv. (‘Rehobothkapel’) en is sinds 1967 een woonhuis. De voorm. Kruiskerk (Mauritslaan 12-14) is gebouwd in 1934 in zakelijk-expressionistische stijl.

Raadhuizen. Van 1686 tot 1899 diende het oorspronkelijk aan het H.-Geest- Armbestuur behorende 17de-eeuwse pand Wijttenbachweg 27-29 als recht- en raadhuis. Het voorm. raadhuis Wilhelminapark 17 kwam in 1899-1901 tot stand naar een rationalistisch ontwerp van H.J. Jesse (verbouwd 1933 en 1979). In 1997 heeft men Rhijngeesterstraatweg 13, het voorm. sanatoriumgebouw ‘Rhijngeest’ van de Jelgersmakliniek, als gemeentehuis in gebruik genomen.

Scholen. De voorm. Gemeenteschool (Geversstraat 5), gebouwd in

Oegstgeest, Koetshuis bij Oud Poelgeest

[p. 383]

1879 naar plannen van C.V.G. Mulder als een tweeklassige openbare lagere school, is tot 1928 als zodanig in gebruik geweest. Ontworpen door J.Th.J. Cuypers is de R.K. lagere Willibrordusschool (Rhijngeesterstraatweg 47) uit 1893, die in 1934 is vergroot naar plannen van J.A. van der Laan. Gebouwd in Nieuw Historiserende stijl is de Ned. Herv. Zendingsschool Hendrik Kraemer (Leidsestraatweg 11; 1917, J. Stuivinga). Het expressionistische schoolgebouw van de openbare lagere Terweeschool (Terweeweg 106; circa 1928, A.T. Kraan) bestaat uit een hoger middendeel met hoektorens en lange zijvleugels met grote raampartijen.

Oud Poelgeest (Poelgeesterweg 1). De kern van deze buitenplaats is een aan drie zijden omgracht huis, gebouwd in 1668 voor Maria Catherina Sohier de Vermandois ter plaatse van een middeleeuws kasteel. Naar plannen van Erasmus den Otter verrees een sober classicistisch huis met twee risalerende zijvleugels en een middenpartij voorzien van hoektorens met peervormige spitsen. G. Willink, ambachtsheer van Bennebroek, kreeg Oud Poelgeest in 1856 in bezit. Zijn dochter, mevr. Willink-Willink liet het huis na 1866 verbouwen tot het huidige aanzicht. Het huis is gerestaureerd in 1987.

Herman Boerhaave kocht Oud Poelgeest in 1724 en richtte er het eerste arboretum van Nederland in. In opdracht van A. baron van Rhenen van Rhemershuizen kreeg het park tussen 1814 en 1822 een landschappelijke aanleg en hij liet de gracht aan de zijde van de oprijlaan dempen. G. Willink gaf na 1856 aan J.D. en L.P. Zocher opdracht een vernieuwingsplan voor het park te maken. Het is onduidelijk of dit is uitgevoerd. Aan de vaart achter het huis liet hij, mogelijk naar ontwerp van J.D. Zocher jr., een achthoekige neogotische kapel bouwen. Hier hield Willink voor zijn personeel diensten van de ‘Vergadering van Gelovigen’ van de weinig bekende sekte der Darbisten. In het park bevinden zich verder een 18de-eeuwse tuinmanswoning en een bewerkte hardstenen waterput (met jaartal 1550). Aan de weg staat een monumentaal inrijhek (circa 1870) met natuurstenen hekpijlers, bekroond door zandstenen vazen. Het

Oegstgeest, Huis Endegeest, plattegrond

forse koetshuis (Poelgeesterweg 3; circa 1870) is gedekt met Oegstgeester pannen.

Endegeest (Endegeesterstraatweg 5). Het huidige, aan drie zijden omgrachte, huis ontstond in 1647-'52 in twee fasen uit een middeleeuws kasteel door een ingrijpende verbouwing in opdracht van Elisabeth van Schouwen van Endegeest en haar man Jacob van Berchem. Aan de zuidzijde werden twee achtzijdige hoektorens met koepeldak en lantaarn toegevoegd. Begin 18de eeuw liet Jacob van der Rijt het huis moderniseren en kreeg het een pronkrisaliet in Lodewijk XIV-stijl.

Aan de overzijde van het voorplein staat een poortgebouw (circa 1650) met aan weerszijden een tweelaags hoekpaviljoen. De classicistische natuurstenen poortomlijsting is voorzien van de alliantiewapens Van Berchem-Van Schouwen. Naast de oprijlaan staat een hardstenen obelisk (circa 1820), die waarschijnlijk deel heeft uitgemaakt van een vroeglandschappelijke parkaanleg. Nabij het

[p. 384]

Oegstgeest, Huis Endegeest

huis bevindt zich een ijskelder uit 1842, waarvoor de eerste steen is gelegd door M.J. Gevers van Endegeest. In de 19de eeuw waren Endegeest en het tegenovergelegen Rhijngeest eigendom van de familie Gevers. In 1895 kwamen beide buitenplaatsen in bezit van de gemeente Leiden voor de bouw van een krankzinnigengesticht (nu Jelgersmakliniek) met een hoofdgebouw (bij Endegeesterstraatweg 5; 1896) in sobere neorenaissance-stijl. Later toegevoegd zijn het Weidepaviljoen (1916, G.L. Driessen) en een zakelijk-expressionistische recreatiezaal met portiersloge (circa 1930).

Rhijngeest (Rhijngeesterstraatweg 9). Deze buitenplaats werd gesticht in 1720 en droeg toen de naam ‘Overgeest’. Ter plaatse van het oude buitenhuis liet A.L. Gevers rond 1840 het huidige onderkelderde en wit gepleisterde huis bouwen. Binnen vertoont de vestibule late empire-details.

Uit circa 1720 dateren het koetshuis annex koetsierswoning en paardenstal (gerestaureerd 1988) en de moestuin met tuinmuur, waar rond 1800 de trekkas is toegevoegd. Verder zijn er een voorm. dienstwoning (Endegeesterstraatweg 6; 1849) en een zeszijdig houten tuinprieel (circa 1925). Van de 18de-eeuwse formele parkaanleg resteren nog enkele geknotte linden.

In 1895 heeft men een gedeelte van de buitenplaats afgestoten, waar in opdracht van de gemeente Leiden een inrichting voor zenuwlijders tot stand kwam. Het voorm. sanatorium Rhijngeest (Rhijngeestertraatweg 13), een groot wit gepleisterd gebouw met rijke chaletstijlen jugendstil-vormen en veel balkons en veranda's, werd in 1901 gebouwd naar ontwerp van G.L. Driessen. Na restauratie in 1997 is het in gebruik genomen als raadhuis van Oegstgeest. Bij het oude sanatoriumcomplex behoren de in chaletstijl uitgevoerde voorm. directeursvilla (Rhijngeesterstraatweg 11; 1901) en bij de ingang een vierkant houten tuinpaviljoen (circa 1925). Achter op het terrein zijn nieuwe paviljoens voor

Oegstgeest, Woonhuizen Wilhelminapark 11-13

psychiatrische patiënten gebouwd. Na het overlijden van prof. G. Jelgersma, de eerste Leidse hoogleraar in de psychiatrie, heeft het sanatorium diens naam gekregen (Jelgersmakliniek).

Duinzigt (Rhijngeesterstraatweg 40). Deze buitenplaats werd in 1709 door dominee Peter van der Upwich gesticht bij een hofstede. In 1834 werd Duinzigt gekocht door C.L. baron van Wijckerslooth, heer van Schalkwijk en Weerdesteyn en bisschop van Curium (reeds in 1833 door de paus benoemde bisschoppen). De kern van de buitenplaats is nu een U-vormig klooster met aangebouwde kapel, tot stand gekomen rond 1850 en uitgebreid omstreeks 1915. Het aansluitende Bosch van Wijckerslooth (Rhijngeesterstraatweg 38) is een door J.D. Zocher sr. ontworpen landschapspark met slingervijver, aangelegd rond 1806 toen de buitenplaats in bezit was gekomen van C.A.M. van Royen en haar man P. van Lelyveld. De dienstwoning ‘Klein Curium’ (Rhijngeesterstraatweg 38a) is een 18de-eeuws pand dat mogelijk een restant is van de oude hofstede.

Woonhuizen. Voorbeelden van in oorsprong mogelijk 17de-eeuwse woonhuizen zijn het diepe eenlaagspand Torenvelt (Wijttenbachweg 6) en het diepe tweelaags huis Schoutenburg (Wijttenbachweg 43) met dwarsvleugel. Uit de 18de eeuw dateren Dorpsstraat 65 en 71. Het herenhuis Middegeest (Dorpsstraat 67) verrees rond 1800. Gebouwd in 1860 als zomerhuis is het in vroege chaletstijl uitgevoerde landhuis Zuiderhorst (Endegeesterstraatweg

[p. 385]

16) met rieten dak en opvallende schoorsteen. Jugendstil-details en versieringen in kalkzandsteen hebben de dubbele villa's Wilhelminapark 21-31 (circa 1905); de dubbele villa's Wilhelminapark 14-20 (circa 1905) vertonen chaletstijl-elementen. Opvallende wit gepleisterde panden uit het begin van de 20ste eeuw zijn de villa's Wilhelminapark 9-13 (1906), de huizen Rhijngeesterstraatweg 4-10 en 15-19, en het woningblok Geversstraat 40-48 (1910). H.J. Jesse ontwierp diverse villa's, zoals de aan de Haarlemmertrekvaart gelegen villa Holmaren (Kwaaklaan 21), gebouwd in 1891-'92 voor wethouder J.C. Spaargaren. Voor de Leidse dekenfabrikant J. Zaalberg ontwierp hij de villa Maria Elisabeth (Prins Hendriklaan 2; 1913). Van zijn hand zijn ook de villa Ina (Geversstraat 37; 1913), het landhuis Zonnebloem (Warmonderweg 4; 1918) en het voor H.W. Rübenkamp verwezenlijkte en met groen verglaasde steen gedecoreerde woon- en winkelpand Deutzstraat 4-8 (1915). Voor de chaletstijl-villa Leidsestraatweg 16 (1912) leverde W. Fontein het ontwerp en de villa's Willem de Zwijgerlaan 18 (1929) en Onder 't Stroodak (Koninginnelaan 15; 1933) zijn ontworpen door W. Hamdorff in landhuisstijl.

De tolgaarderswoning (Haarlemmertrekvaart 37) aan de in 1656 aangelegde trekvaart tussen Leiden en Haarlem is een deels onderkelderd, laat-17de-eeuws dwars huis (gerestaureerd 2003). Uit 1701 dateert het bijbehorende smeedijzeren tolhek tussen twee bakstenen pijlers met zandstenen bekroning en aan weerszijden de wapens van Leiden en Haarlem.

Boerderijen. Een 17de-eeuwse oorsprong hebben de woongedeelten van de boerderijen De Voscuyl 17 en Ora et Labora (Terweeweg 53). De deels met riet gedekte langhuisboerderij Haaswijk (Haarlemmerstraatweg 2) werd rond 1850 gebouwd en in 1885 liet de bollenkweker G. Lubbe de met neorenaissance-details uitgevoerde langhuisboerderij Actaea (Terweeweg 152) bouwen. De langhuisboerderij Bouwlust (Rhijnhofweg 7) werd in 1922 gebouwd naar ontwerp van G.F. Budde.

Poldermolens. In 1783 opgericht ter bemaling van de polder Oudenhof is de Oudenhofmolen (Irislaan ong.), een wipmolen op stenen voet met scheprad en een met hout beklede ondertoren en bovenhuis. In de Kikkerpolder bij de buitenplaats Oud Poelgeest staat de Kikkermolen, een wipmolen uit 1752. Parken. Het Plantsoen (bij Louise de Colignylaan 1) bevat een gedenkzuil voor D. Wijttenbach († 1820), hoogleraar oude talen en filosofie, die hier samen met zijn hond begraven ligt. Het plantsoen heeft een toegangshek met pijlers bekroond door (laat-17de-eeuwse) zandstenen siervazen. Onder de wapenschildjes op de pijlers staat de naam van Wijttenbach's buitenhuis ‘D' Hoogenboom’ (afgebroken 1830). In de villaparken zijn openbare groenvoorzieningen verwezenlijkt, zoals het plantsoen Burg. Griethuysenplein (1929), met grote eendenvijver en een monument voor burgemeester Griethuysen, en het plantsoen Frederik Hendrikplein (1930) met vijver en gemetselde banken.