Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Noordwijk-Binnen
(gemeente Noordwijk)

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen direct achter de duinen op een strandwal, waar volgens een legende een kerk was gesticht op de plaats waar de Schotse missionaris St. Jeroen de marteldood vond in 857. De dorpsbebouwing concentreerde zich rond de kerk, rondom het Lindenplein en langs de Voorstraat, als onderdeel van een belangrijke doorgaande noord-zuidroute. Parallel hieraan ontstond de Offemweg als achterstraat. De verbinding naar zee (Pickéstraat en Oude Zeeweg) werd in de 17de eeuw vervangen door de noordelijker gelegen Nieuwe Zeeweg. Pas vanaf 1920 kwam er enige planmatige uitbreiding aan de westzijde. Daar en naar het noorden is het dorp na de Tweede Wereldoorlog verder uitgebreid. De Voorstraat met omgeving is een beschermd dorpsgezicht.

De (Herv.) Grote of Jeroenkerk (Voorstraat 44) is een driebeukige kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor, aangebouwde sacristie (nu consistorie) en een ingebouwde westtoren van vier geledingen met balustrade en achtzijdige spits. De wonderbaarlijke vondst van de schedel van St. Jeroen maakte Noordwijk tot een belangrijke bedevaartplaats. Uit het midden van de 13de eeuw stamt de met lisenen en keperfries versierde onderbouw van de toren. Begin 14de eeuw (mogelijk 1311) werd de oorspronkelijk

[p. 375]

Noordwijk-Binnen, (Herv.) Grote of Jeroenkerk (1984)

eenbeukige tufstenen kerk vergroot en kreeg de toren de met driepasboogfriezen uitgevoerde hogere geledingen. In de toren bevinden zich twee boven elkaar gelegen cachotten (gebruikt tot 1860) en twee klokken, de ene van Pieter Hemony (1677), de andere van Joannes Ouderogge (1690). De oorspronkelijke stenen torenspits heeft men in 1791 vervangen door een nieuwe spits, die bij een restauratie in 1926 de huidige balustrade heeft gekregen.

De huidige laat-gotische kerk kwam tot stand na een brand in 1449. Bij die vernieuwing raakte de oude toren ingebouwd. De zuidzijde van de kerk is rijker met natuurstenen blokken versierd dan de noordzijde; de steunberen aan de zuidzijde hebben smalle nissen met aan de onderzijde kraagsteentjes met gebeeldhouwde kopjes. De dakruiter op de viering dateert van 1764. De kerk is gerestaureerd in 1901-'04, onder leiding van H.J. Jesse, en opnieuw in 1970-'75, waarbij het zuidportaal weer is aangebracht en de raamtraceringen van de eerste restauratie versoberd zijn hersteld. Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven (hersteld rond 1975). Tot de inventaris behoren een hardstenen doopvont met vier gebeeldhouwde koppen (begin 16de eeuw), een bijzonder avondmaalsgestoelte (1636), een preekstoel (circa 1650; gerestaureerd 1904), een herenbank (1751) met door Francis Maas vervaardigd snijwerk en een door H. Knipscheer gebouwd orgel (1840; gerestaureerd 2000). Verder bevat de kerk de rijk bewerkte laat-gotische grafzerken van Jan van der Boeckhorst († 1450) en Florys van der Boeckhorst († 1509) en hun echtgenotes, enkele spreukborden (1625 en 1638) en psalmborden (1682 en 1771), een epitaaf voor Johan van der Wijck († 1679) en een marmeren grafmonument voor de staatsman, historicus en dichter Jan van der Does of Janus Dousa († 1604), vervaardigd in 1792 door J. Luraghi en J. Knabiaan. Aan de zuidzijde van de toren is een 12de-eeuwse zandstenen sarcofaag opgesteld.

De R.K. St.-Jeroenkerk (Van Limburg Stirumstraat 26) is een driebeukige kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor en zijkapellen, een kleine vieringtoren en een terzijde geplaatste toren van vier geledingen met ingesnoerde naaldspits. Deze neogotische kerk kwam in fasen tot stand ter vervanging van een kerk uit 1835. In 1894 werd de koorpartij met transept verwezenlijkt naar ontwerp van N. Molenaar. De driezijdig gesloten transeptarmen zijn voorzien van ingangsportalen. Het schip en de toren heeft men pas in 1927-'29 naar een gewijzigd ontwerp van N. Molenaar jr. opgetrokken. De westgevel bevat in de top een door atelier Cuypers vervaardigd beeld van de patroonheilige onder een baldakijn.

Het interieur wordt gedekt door gepleisterde ster- en kruisgewelven (schip) en straalgewelven (koor, zijkapellen). De nagenoeg even hoge schipbeuken worden geleed door grote bundelpijlers op zwart natuurstenen basement. Tot de inventaris behoren een in 1892 door atelier G.B. Brom vervaardigd koperen reliekschrijn (St.-Jeroen) en neogotische altaren (circa 1895). De gebrandschilderde ramen zijn van E. Löhrer (1903-'05). De pastorie (Van Limburg Stirumstraat 24) is een tweelaags herenhuis uit 1926.

De (Geref.) Vinkenburglaankerk (Achterzeeweg 1) is een eenvoudige zaalkerk uit 1926, voorzien van een dakruiter met naaldspits.

De St.-Joris- of Voetboogdoelen (bij Offemweg 15-17), opgericht in 1477, bestaat uit een schietbaan met een hoge houten mast - met daarop als doel een houten gaai - en twee (gewijzigde) 19de-eeuwse woningen.

De voorm. Franse jongenskostschool (Voorstraat 23-25), gesticht in 1633, werd in 1772 gehuisvest in deze van oorsprong 16de-eeuwse panden (samengevoegd 1642). Rond 1817 verhuisde de kostschool naar elders en kreeg het gebouw de huidige neoclassicistische voorgevel met omlijste ingang.

De voorm. R.K. jongensschool, nu Herv. centrum ‘Sartorius’ (Voorstraat 55a) (naar stichter van de Latijnse school), werd in 1885 in neorenaissancestijl gebouwd in opdracht van R.K. parochie, in 1882 eigenaar geworden van

Noordwijk-Binnen, R.K. jongensschool

[p. 376]

Noordwijk-Binnen, Kantongerecht

het perceel, en het pand Voorstraat 55 (voorm. Franse meisjesschool).

Het kantongerecht (Voorstraat 87-89), gebouwd in 1859-'61 naar een standaardplan van A.C. Pierson als kantongerecht annex Huis van Bewaring, is een neoclassicistisch tweelaags gebouw met middenrisaliet en hoekpilasters. Van 1878 tot 1989 diende het als post- en telegraafkantoor. Het gebouw heeft rond 1928 een eenlaags zijvleugel gekregen en is in 1939 achter uitgebreid. Een ingrijpende interne verbouwing is uitgevoerd in 1994.

Het raadhuis (Voorstraat 42) werd in 1886-'87 gebouwd naar een neorenaissance-ontwerp met trapgevels en ronde hoektoren van N. Molenaar. Hij leverde waarschijnlijk ook het plan voor de in 1924 verwezenlijkte uitbreiding aan de noordwestzijde. Van atelier Bogtman zijn de gebrandschilderde bovenlichten (1926). De gevel aan de Voorstraat heeft een roepstoel op natuurstenen consoles. Het aan die zijde geplaatste maniëristische zandstenen H. Geestpoortje dateert uit 1618 en wordt bekroond door een voorstelling van weeskinderen en een afbeelding van de H. Geest in de gedaante van een duif.

Offem (Nieuwe Offemweg 1). Dit landgoed was van oudsher de residentie van de heer van Noordwijk. Het hier in 1856-'61 voor F.A.G. graaf van Limburg Stirum naar ontwerp van G. Brouwer gebouwde nieuwe buitenhuis is in 1953 afgebroken. De landschappelijke parkaanleg is behouden, evenals het rond 1860 naar plannen van Brouwer verwezenlijkte koetshuis (Nieuwe Offemweg 11) en verschillende dienstwoningen uit die tijd, zoals de portierswoning (Nachtegaalslaan 29). Verder is er een gemetselde boogbrug uit circa 1860.

Klein Offem (Offemweg 19). Dit deels wit gepleisterde landhuis stamt uit de 18de eeuw en heette oorspronkelijk ‘Quartelkooi’. Na de aankoop in 1836 door W.A.W. van der Does, graaf van Limburg Stirum, werd het voorste gedeelte van het huis vergroot en kreeg het - als onderdeel van het landgoed Offem - de huidige naam. De gepleisterde neoclassicistische zuidfaçade kwam tussen 1856 en 1861 tot stand in opdracht van F.A.G. graaf van Limburg Stirum en waarschijnlijk naar ontwerp van G. Brouwer.

Calorama (Gooweg 21). Deze buitenplaats werd eind 18de eeuw gekocht door Pieter Groenevelt, kweker van bloembollen en medicinale kruiden, en kwam in 1848 in handen van bioloog en kruidkundige Jan Everwijn, die het de naam Calorama gaf. Hij hield zich intensief bezig met het kweken van kruiden. Het in de kern laat-17de-eeuwse tweebeukige en tweelaagse buitenhuis is voorzien van een attiek en een verhoogde middenpartij. In 1872 heeft men twee houten serres en een aanbouw toegevoegd en zijn de gevels okergeel gepleisterd.

In het landschappelijk aangelegde park staat een 18de-eeuwse tuinmuur met steunberen. De achtzijdige tuinkoepel ten noorden van het huis dateert uit 1842. In 1878 verrees het met Oegstgeesterpannen belegde koetshuis (Gooweg 33) met paardenstal en koetsierswoning. Hieraan grenst de oorspronkelijk bij Calorama behorende 17de-eeuwse voorm. kruidenschuur met woonhuis (Gooweg 19), in de 19de eeuw uitgebreid met een kruidendrogerij.

Woonhuizen. Het in 1976-'77 gerestaureerde pand Voorstraat 19 is een deels gepleisterd en gedeeltelijk onderkelderd diep huis uit het begin van de 16de eeuw. De trapgevel is voorzien van overhoekse pinakels. De houten spiltrap achter in het huis dateert uit de 17de eeuw. De smallere achterkamer werd mogelijk in de 17de eeuw aangebouwd. Uit de 17de eeuw stammen de diepe huizen Bronckhorststraat 57 (met toppinakel), Heilige Geestweg 2 en Voorstraat 16 (beide met trapgevel). Het diepe huis Voorstraat 49 heeft een 17de-eeuwse in- en uitgezwenkte topgevel en een 18de-eeuwse pui met omlijste ingangspartij. De klokgevel van het diepe huis Douzastraat 75 is voorzien van natuurstenen hoekvoluten en een frontonbekroning met het jaartal ‘1731’.

Het van oorsprong mogelijk 16de-eeuwse brede tweelaags herenhuis Lindenhof (Lindenplein 1) diende enige tijd als Latijnse school. Rond 1750 heeft het als notariswoning het huidige aanzien gekregen, met een geprofileerde kroonlijst en een rijke ingangspartij in Lodewijk XV-stijl met gebogen deurkalf. Het empire-snijraam is van circa 1800. Het herenhuis Voorstraat 55 kreeg rond 1750 een nieuwe lijstgevel met gesneden kroonlijstconsoles en een rijke ingangspartij in Lodewijk XV-stijl. Van 1826 tot 1842 diende het pand als Franse meisjeskostschool. Circa 1770 is het onderkelderde dwarse herenhuis Voorstraat 69 gebouwd, dat een ingangsomlijsting en een fraai snijraam met ini-

[p. 377]

tialen heeft. Het interieur bevat onder meer een betegelde schouw en een marmeren schouw met schoorsteenstuk uit de 18de eeuw. Het 18de-eeuwse herenhuis De Kooperen Ring (Voorstraat 109) diende enige tijd als onderwijzerswoning van de in de stallen en het wagenhuis ondergebrachte dorpsschool (1858 tot 1885).

Uit circa 1820 dateren de gepleisterde gevels Voorstraat 91, met fraai gesneden deuromlijsting, en Voorstraat 93. Rond 1875 verrezen de neoclassicistische herenhuizen Voorstraat 47 en Voorstraat 56. J.G. van Parijs ontwierp het eerstgenoemde en waarschijnlijk ook het laatstgenoemde. Een bollenkweker liet in 1885 het neorenaissance-herenhuis Pickéstraat 68 bouwen met de (voorm.) bollenschuur Pickéstraat 66. Eveneens voor kwekers gebouwd zijn het middenganghuis Mignon (Wilhelminastraat 5; 1897) en de vroeg-20ste-eeuwse gepleisterde villa's Mignon (Gooweg 5) en Marie (Lijnbaanweg 44), beide met jugendstil-details en een torenvormige gevelopbouw. Rond 1910 aangebracht is de winkelpui met jugendstil-elementen van Voorstraat 67.

Horeca. Het van een houten veranda voorziene hotel-restaurant Het Hof van Holland (Voorstraat 81) dateert in de huidige vorm van circa 1880, maar heeft een oudere kern. Een gedenksteen in de hal memoreert dat in 1609 een deel van het pand diende als rechthuis. Het hotel-restaurant Royal (Voorstraat 76) kreeg rond 1910 het huidige aanzicht.

Het voorm. kantoorgebouw van de steenkolengasfabriek (Losplaatsweg 11-13), gebouwd rond 1900 in neorenaissance-stijl, bestaat uit een lage dwarsvleugel en een tweelaags diep bouwdeel voorzien van een opvallende topgevel met spaarvelden en trapvormige beëindiging.

Straatmeubilair. In het dorp staan drie vierkante natuurstenen dorpspompen met Lodewijk XVI-details (circa 1770), één bij de Herv. kerk en twee op het Lindenplein. Op het Lindenplein staat ook een in 1997 geplaatste houten muziektent op gemetselde voet.

De poldermolen ‘Hogewegse Molen’ (Van Berckelweg ong.) aan de Dinsdagsche Watering is een wipmolen uit 1652 die in 1711 grotendeels werd vernieuwd en die - indien nodig - de polder Hogeweg bemaalt. De molen heeft een met riet gedekte ondertoren en een met hout bekleed bovenhuis.

De R.K. begraafplaats (Gooweg 35) werd tussen 1871 en 1875 gesticht en heeft een wit gepleisterde kruisvormige kapel (circa 1880). In de middenas ligt een grafkelder met priestergraven (1888), voorzien van een obeliskvormig monument in art déco-stijl (circa 1930). Interessant zijn verder het graf met engel voor A. Alkemade († 1905), het achtzijdige mausoleum met koepeldak voor de destijds bekende Wagnerzanger Jac. Urlus († 1937) en het grafteken voor de pedagoge M. Montessori († 1952).