Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Molenaarsgraaf
(gemeente Graafstroom)

Langgerekt ontginningsdorp, ontstaan in de tweede helft van de 13de eeuw langs de in die tijd door toedoen van Willem de Molenaar gegraven, kaarsrechte Graafstroom. De ontginning aan de zuidzijde (Polder Molenaarsgraaf) - met (latere) bebouwing tussen de Graafstroom en de parallel daaraan lopende voorwetering (Molenaarsgraaf) - is iets ouder dan de vergelijkbare ontginning aan de noordzijde met het lintdorp Gijbeland. Het noordelijker gelegen Brandwijk ontstond als secundaire ontginning vanuit Gijbeland. Gijbeland en Brandwijk vormden tot 1986 één zelfstandige gemeente.

De Herv. kerk (Dorpsstraat 28) is een eenbeukige kerk met driezijdig

Molenaarsgraaf, Herv. kerk

gesloten koor. Dit laat-gotische koor kwam rond 1525 tot stand op de onderbouw van een verzakte voorganger, getuige de dichtgezette vensters in het metselwerk onder de huidige koorvensters. Het rond 1550 opgetrokken schip heeft steunberen met bakstenen pinakels. In de achtzijdige dakruiter (begin 17de eeuw) hangt een door Claes Noorden en Jan Albert de Grave gegoten klok (1710). Het classicistische ingangsportaal is 18de-eeuws. De in 1902-'03 aangebrachte gevelbepleistering heeft men verwijderd bij de restauratie in 1960-'62. Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf (schip) en een vijfzijdig houten koorgewelf. Tot de inventaris behoren een preekstoel (tweede kwart 17de eeuw), een herenbank (17de eeuw) en diverse grafzerken (oudste uit 1526). Op het kerkhof met gietijzeren hek (circa 1870) staat een kleine aula (circa 1960). Rond 1850 verrees de forse pastorie (Dorpsstraat 32).

De (Geref.) Eben Haëzerkerk (Gijbelandsedijk 54) is een zaalkerk met houten dakruiter, gebouwd in 1897 als ‘oefenschool van Geloof, Hoop en Liefde’ blijkens de tekst boven de ingang.

Woonhuizen. Het forse herenhuis Dorpsstraat 16-17 (circa 1870) heeft een neoclassicistische ingangsomlijsting en een oeil-de-boeuf onder een opgelichte daklijst. In neorenaissancestijl uitgevoerd is het L-vormige huis

[p. 355]

Molenaarsgraaf, (Geref.) Eben Haëzerkerk en pastorie

Dorpsstraat 15 (circa 1890). Iets jonger zijn de voorm. onderwijzerswoning Dorpsstraat 12 (circa 1900) en het dwarse huis Gijbelandsedijk 98 (1910-'12) met hoefijzerboog-portiek. Boerderijen. Langs de Graafstroom staan veel oude boerderijen. De hallenhuisboerderij Graafdijk Oost 1 heeft een dwars geplaatst voorhuis met kelder en opkamer (begin 17de eeuw) en daarachter een uitgebouwd woongedeelte (circa 1660). De gevels hebben sierankers en accoladebogen. Bijzondere interieuronderdelen zijn de 17de-eeuwse zwanenhalskorbelen en een met ranken beschilderde balklaag. Rond 1850 heeft men de deel verbouwd tot een dwarsdeel. Veel boerderijen kregen in verband met de voorkomende wateroverlast een waterkamer, dat wil zeggen een behoorlijk verhoogde opkamer toegankelijk via een hoge stoep zoals bij Graafdijk Oost 16 (17de eeuw). De boerderij Graafdijk West 3-4 (17de eeuw) heeft onder de ontlastingsbogen, in elkaar overlopende cirkels (18de eeuw), aan weerszijden van de hooggelegen vloeddeur een decoratie van siermetselwerk. Ook de 17de-eeuwse dwarsdeelboerderij Graafdijk Oost 24 heeft een vloeddeur en een waterkamer. Graafdijk West 10 is een driebeukige langhuisboerderij uit 1741, waar peilstenen herinneren aan hoge waterstanden. Een verhoogde kamer heeft ook de asymmetrisch gebouwde boerderij

Molenaarsgraaf, Boerderijen Gijbelandsedijk 16 en 17

Graafdijk West 29 uit 1808. De mooie krukhuisboerderij Graafdijk West 27-28 (1740) met uitgebouwde kamer heeft een karakteristieke ‘kameelrug’, waarbij de nok van de dwarsdeelschuur hoger ligt dan het voorhuis. Ook de in opzet mogelijk 17de-eeuwse dwarsdeelboerderij Graafdijk Oost 12 heeft een kameelrug. Andere waardevolle boerderijen zijn Graafdijk West 43 (tweede helft 18de eeuw), Graafdijk Oost 6 (17de eeuw; verbouwd 18de eeuw), Graafdijk West 30 (circa 1890; met sierspant).

Aan de Gijbelandse zijde van de Graafstroom is de vroeg-17de-eeuwse krukhuisboerderij Gijbelandsedijk 119-120 de oudste boerderij. De uitbouw met kelder en opkamer is later toegevoegd (datering latei keldervenster ‘1653’). Opvallend zijn de sierankers en de van vroegere vensteropeningen resterende getoogde ontlastingsbogen met siermetselwerk. Het voorhuis bevat maniëristisch versierde zwanenhalskorbelen. Een kameelrug vormt de overgang naar de gepotdekselde zijlangsdeelschuur (19de eeuw). Gijbelandsedijk 12 (circa 1850) is een goed voorbeeld van een langhuisboerderij met gepotdekseld stalgedeelte. De met gespiegelde gevels en hoge rieten daken uitgevoerde boerderijen Gijbelandsedijk 16 en 17 vormden in de 18de eeuw een tweebeukige boerderij. Nummer 16 was de schuur van nummer 17 en werd rond 1850 verbouwd tot een aparte boerderij. Andere voorbeelden van langhuisboerderijen zijn Gijbelandsedijk 9-10 (1875) en 94-95 (1895). Boerderijen met een fors dwars geplaatst woonhuis zijn Gijbelandsedijk 7-8 (circa 1800) en Gijbelandsedijk 2 en 91 (beide midden 19de eeuw).

Poldermolens. De twee molens te Molenaarsgraaf bemalen de polders Giessen-Oudebenedenkerk en Molenaarsgraaf. Aan de Giessendamse Binnenvliet staat de mogelijk uit 1655 daterende Middelmolen (Graafdijk West 57), een wipmolen met een met riet gedekte ondertoren en een met hout bekleed bovenhuis. De Kerkmolen (Molenhoek 24) is een ronde stenen grondzeiler uit 1844.

Brandwijk. Dit ten noorden van Molenaarsgraaf gelegen lintdorp ontstond begin 14de eeuw als ontginningsnederzetting vanuit Gijbeland. De op een terpachtige verhoging gelegen Herv. kerk (Brandwijksedijk 19), een zaalkerk met spitsboogvensters en gietijzeren ramen, werd in 1824 gebouwd op de plaats van een middeleeuwse voorganger. In de houten dakruiter hangt een

[p. 356]

door Wouter Both en Eppe van der Arck gegoten klok (1638). De laat-19de-eeuwse gevelbepleistering heeft men in 1991 verwijderd. Tot de inventaris behoren een preekstoel met dooptuin en banken (19de eeuw) en een epitaaf voor Samuel Onderwater († 1821) onder en deels verscholen achter het orgel uit 1926. Op het kerkhof staat een kleine aula (circa 1960). Boerderijen. De forse boerderij Brandwijksedijk 47-48 heeft een 17de-eeuws woongedeelte met hooggelegen waterkamer en een via een verhoogde stoep toegankelijke voordeur. De 18de-eeuwse dwarsdeelschuur is tweebeukig en heeft ankerbalkgebinten van variërende hoogte. Andere waardevolle boerderijen zijn Brandwijksedijk 39 (circa 1850) en Brandwijksedijk 28 (1884).