Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Lisse

Dorp, ontstaan eind 11de eeuw op een strandwal. Graaf Willem II stichtte hier rond 1250 een aan St.-Servaas gewijde kapel, die in 1461 door de huidige kerk werd vervangen. Hieromheen vormde zich de dorpskern (het Vierkant). De bebouwing groeide verder langs de doorgaande weg over de strandwal (Heereweg), terwijl buiten de kern een aantal buitenplaatsen ontstonden (nu merendeels verdwenen). Vanaf circa 1870 ontwikkelde het dorp zich tot een centrum van de bloembollenteelt. Daarom kreeg Lisse een tuinbouwschool (1910) en ontstond het tentoonstellingsterrein ‘De Keukenhof’ (1949). Vanaf 1930 breidde het dorp zich verder uit aan de oostzijde en na de oorlog tot aan de Ringvaart van de Haarlemmermeerpolder, alsmede in zuidelijke richting (Meerzicht, Poelpolder).

't Huys Dever (Heereweg 349a) werd rond 1375 gebouwd in opdracht van Reinier die Ever. Deze omgrachte en aan één zijde halfrond gesloten woontoren bevat een overwelfde kelder, een ridderzaal en een kapelzaal. De ingang bevindt zich op de eerste verdieping. Er volgden uitbreidingen in 1400 en 1550 (delen eerste voorhuis), circa 1630 (tweede voorhuis) en 1767 (brug voorhof).

Lisse, R.K. St.-Agathakerk

Het huis was tot 1770 bewoond en raakte in verval in de tweede helft van de 19de eeuw. In 1973-'77 is de toren ingrijpend gerestaureerd onder leiding van P. van der Sterre en in 1999 heeft men de fundamenten van de overige bouwdelen opgemetseld en de gracht gereconstrueerd.

De (Herv.) Agathakerk (Heereweg 250) is een gepleisterde eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor, dwarse aanbouw en een toren van twee geledingen met tentdak. Koor en schip zijn deels mogelijk nog 15de-eeuws. De vroeg-16de-eeuwse toren is gedeeltelijk bekleed met tufsteen afkomstig van een 13de-eeuwse kapel ter plaatse. Na de verwoesting van de kerk in 1573 volgde het gefaseerde herstel van de toren (vóór 1590), het schip (1592) en het koor (1630; met kooringang). De bepleistering dateert van een herstelling in 1858. De noorderdwarsarm werd in 1923 toegevoegd. Op de zuidgevel van de toren is een zonnewijzer geschilderd (1728). Tot de inventaris behoren een tiengebodenbord (1617), een preekstoel (1668; gewijzigd circa 1970) en een wit marmeren grafmonument voor Wilhelm Adriaen van der Stel († 1733), oud-gouverneur van Kaap de Goede Hoop, en zijn echtgenote Maria de Hase († 1723). Rond de kerk ligt een omheind kerkhof met aan zuidzijde de kosterij (Heereweg 252; 1912, ontwerp L. Tol).

[p. 340]

Lisse, Rijks Middelbare Tuinbouwschool (1994)

Het voorm. R.K. St.-Agathaklooster (Heereweg 258), gebouwd rond 1902 als liefdesgesticht, is een door J.H.H. van Groenendael ontworpen blokvormig neogotisch gebouw met topgevel en een dakruiter met hoge spits. Sinds de restauratie (1985) dient het als kantoor. De bijbehorende schoolgebouwen zijn afgebroken.

De R.K. St.-Agathakerk (Heereweg 273) is een forse driebeukige basilicale kruiskerk met driezijdig gesloten koor, dakruiter en een terzijde geplaatste zeszijdige toren van vier geledingen. Deze neogotische kerk - bekend als ‘de kathedraal van de Bollenstreek’ - verrees in 1902-'03 naar ontwerp van J.H.H. van Groenendael. Het schip heeft steunberen met pinakels en luchtbogen. De torenspits werd in 1929 vervangen door een houten bovenbouw in neobarokke stijl naar ontwerp van J.Th.J. Cuypers. Kerk en toren zijn gerestaureerd in de periode 1990-'95.

Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven op colonnetten en achtzijdige pijlers. Uit de bouwtijd dateren de neogotische altaren en de preekstoel (J.P. Maes), de vloermozaïeken (A.J. Hooggreef), de glas-in-loodramen (J. Nicolas) en de wandschilderingen (J. en K. Dunselman). Het Adema-orgel (1913) is geplaatst in een neogotische orgelkast (F.W. Mengelberg). De neogotische pastorie (Heereweg 275) dateert eveneens van 1902.

De R.K. kerk Onbevlekt Hart van Maria (Nassaustraat 47) is een driebeukige basilicale kerk met halfronde apsis en een voorportaal. Deze in de traditionalistische stijl van de Bossche School uitgevoerde kerk kwam in 1951-'52 tot stand naar een op de vroeg-christelijke kerkbouw geïnspireerd ontwerp van A.H.J. Paardekoper (in samenwerking met Dom. H. van der Laan). Het interieur wordt gedekt door een cassetteplafond.

Overige kerken. Karakteristieke zakelijk-expressionistische voorbeelden zijn de Chr. Geref. kerk (Veldhorststraat 48; 1928), de Geref. kerk ‘De Klister’ (Heereweg 105; 1933), met toren en moderne entree, en de Geref. Gemeentekerk (Tulpenstraat 27; 1936). De Geref. kerk Vrijgemaakt (Prinsessestraat 1; 1950, W. de Jonge) is een eenvoudig wit gepleisterd zaalkerkje met dakruiter en uitgebouwd portaal.

Het voorm. patronaatsgebouw (Bondstraat 13) werd in 1918 gebouwd naar een traditionalistisch ontwerp van C.W. Barnhoorn.

De voorm. Rijks Middelbare Tuinbouwschool (Heereweg 343-345) kwam in 1910-'11 tot stand naar ontwerp van L. Tol en K.C. van Nes als een U-vormig tweelaags schoolgebouw in Nieuw Historiserende stijl en heeft een pronkrisaliet in neo-Lodewijk XVI-vormen met het wapen van Lisse. Ernaast staat het in expressionistische stijl uitgevoerde Laboratorium voor het Bloembollenonderzoek (1921, C.J. Blaauw; herbouwd na brand in 1928).

Lisse, Keukenhof, buitenhuis

Overige scholen. Van de voorm. openbare lagere gemeenteschool (Heereweg 253) dateert het achterste gedeelte uit 1885 en is het voorste gedeelte in 1939 toegevoegd naar een traditionalistisch ontwerp van L. Tol. De Chr. lagere school ‘De Akker’ (Schoolstraat 11a) is een achtklassig schoolgebouw uit 1905 met jugendstil-elementen.

Keukenhof (Keukenhof 1). Deze buitenplaats werd in de 17de eeuw gesticht door Adriaen Maartensz Block, die in 1641 een onderkelderd classicistisch buitenhuis liet optrekken. Naar plannen van E. Saraber werd dit huis in 1861-'63 voor C.A.A. baron van Pallandt getransformeerd in een neogotisch kasteel door de toevoeging van ronde hoektorens met verschillend gevormde spitsen. Aan de westzijde verrees een avant-corps (voorbouw) bestaande uit een vierkante middentoren waarin de omlijste ingangspartij geflankeerd wordt door kleinere vierkante torens. In het park staat de in 1643 in opdracht van Adriaen Maartensz Block gebouwde U-vormige boerderij (Keukenhof 5) met kelder en opkamer. Uit de 18de eeuw dateert het washuis. Het Zwitsers speelhuis uit 1850 (eerste steen) heeft spitsboogvensters en een ruim overkragend rieten schilddak met gesneden windveren. Binnen bevinden zich imitaties

[p. 341]

Lisse, Villa De Venne met bollenschuren

van Romeins mozaïekwerk en verder Oudhollandse tegeltableaus en schouwen. In 1857 leverde Saraber het ontwerp voor het koetshuis (Keukenhof 2-6). Het 19de-eeuwse eendenhuis heeft een rieten dak met houten duiventil. In de gepleisterde gevels zijn sintels en slakken verwerkt. Het sparrenhuisje is een houten tuinprieel uit circa 1900 (gerestaureerd 1997).

Parkaanleg. De 17de-eeuwse geometrische tuin bij het huis werd rond 1725 in opdracht van Henry van Heemskerck gewijzigd. Aan het eind van de 18de eeuw begon de omvorming in een park in landschapsstijl, naar voorbeeld van de ertegenover gelegen buitenplaats Zandvliet (1772 gekocht door baron Du Tour). Nadat de beide buitenplaatsen in 1808 waren samengevoegd, stelden J.D Zocher jr. en L.P. Zocher in 1854 een reorganisatieplan voor beide delen op, waarbij de Stationsweg met een bocht om het huis Keukenhof werd verlegd en de oprijlaan met een bocht naar de nieuwe hoofdingang in de westgevel werd geleid.

Op het terrein van de voorm. buitenplaats Zandvliet is in 1949 het tentoonstellingsterrein De Keukenhof tot stand gekomen, naar plannen van tuinarchitect W. van der Lee. Van de oude situatie resteert de 18de-eeuwse gepleisterde dubbele dienstwoning ‘'t Hoogje’ (Stationsweg 164-166) bij de ingang. De vijverpartij en het zogenaamde Oosterse plantsoen zijn nog onderdelen van de aanleg uit 1854 (J.D. en L.P. Zocher). De Keukenhofmolen, een met riet gedekte achtkante stellingmolen, is in 1957 naar de huidige locatie gebracht. De bovenbouw (1892) is afkomstig van een poldermolen uit Slochteren (Gr).

Woonhuizen. Een 17de-eeuwse oorsprong heeft het eenvoudige diepe huis Heereweg 347c. Voorbeelden van eclectische herenhuizen zijn het wit gepleisterde pand Heereweg 225 (circa 1865), de voorm. pastorie van de Herv. kerk Grachtweg 2 (1876) en de eveneens met gepleisterde hoeklisenen en middenrisaliet uitgevoerde herenhuizen Heereweg 33 en Heereweg 227. Het woonhuis Heereweg 291, met een later verhoogde lijstgevel, en het herenhuis Heereweg 280 (circa 1900) zijn uitgevoerd met neorenaissance-details. Fraaie villa's uit die tijd zijn de dubbele villa Winterrust (Heereweg 297-299), de villa's Solsiden (Achterweg 8; 1905) en Heereweg 119, en de wit gepleisterde villa Somalo (Heereweg 28). Opvallend is de door J. London ontworpen wit gepleisterde villa Heereweg 107 (1907) met verdiepingserker en houten geveltop. De met torenpartij uitgevoerde villa Maria's hof (Heereweg 317) kwam in 1906 tot stand naar ontwerp van A.J. Joling als dokterswoning met praktijkruimte en apotheek. Uit 1914 dateert de villa Catharina (Heereweg 462) met gekleurde metselwerkdecoraties.

Kwekerswoningen met bollenschuren. Karakteristiek is de in 1891 voor bloembollenkweker S.P. ten Kate gebouwde woning Nieuw

Lisse, Boerderij 't Lammetje Groen (1977)

Zomerzorg (Heereweg 287-289) met aangebouwde schuur. In 1899 heeft men het huis aan de voorzijde vergroot naar plannen van A.J. Salm en voorzien van een gepleisterde voorgevel. Kweker A. Verduijn liet rond 1910 de villa De Venne (Heereweg 341) bouwen met bijbehorende bollenschuren. Uit dezelfde tijd dateert de kwekersvilla Heereweg 423-425 van het bollenbedrijf Dames & Werkhoven. De bollenschuur met kantoor is een tweelaags pand met expressionistisch siermetselwerk (circa 1920). Vergelijkbaar is de bollenschuur Heereweg 429 (circa 1920). Uit 1928 dateert de kleine villa met bollenschuur van de firma H.v.d. Zon, Heereweg 450-452. De voorm. bollenschuur met aangebouwd kantoor Heereweg 30 werd in 1922 gebouwd voor de firma Gebr. Driehuizen naar plannen van L. Tol.

Boerderijen. Van oorsprong 17de-eeuws zijn de met riet gedekte stolpboerderij Langeveld ('t Lange Rack 2), met deels onderkelderde uitbouw, en de hallenhuisboerderijen Heemskerk (Heereweg 443) en 't Lammetje Groen (Stationsweg 53-55); de laatste werd gebouwd in 1650 en uitgebreid in 1784. Voortgekomen uit een 17de-eeuwse hoeve is het opvallende complex Achterweg Zuid 35-39 met een breed dwars woonhuis voorzien van hoekrisalieten en een middenpartij met trapgevel. In 1660 liet jhr. Adriaan van der Laen een hofstede met jachtkamer en stallen bouwen. Het woongedeelte kreeg, waarschijnlijk

[p. 342]

Lisse, R.K. H.H. Engelbewaarderskerk, plattegrond

rond 1790, twee zijvleugels en werd in 1855 verbouwd en vergroot. Bij een verdere verbouwing in het begin van de 20ste eeuw heeft men het complex ingericht als bollenbedrijf en het woongedeelte opgedeeld in vier werkmanswoningen.

Lisse, R.K. H.H. Engelbewaarderskerk

De dwarshuisboerderij Middelburg (Loosterweg Noord 6) werd in 1852 opgetrokken in neogotische stijl. Rond 1900 gebouwd zijn de langhuisboerderijen Heereweg 351 (1895) en Laan van Rijckevorsel 16, de laatste voorzien van gesneden windveren en een zomerhuis.

Poldermolens. De Lisserpoelpolder werd bemalen door de mogelijk uit 1676 daterende Lisserpoelmolen (Rooversbroekdijk 100), een met riet gedekte achtkante grondzeiler met vijzel. Van hetzelfde type is de in 2003 na brand herbouwde en met riet gedekte Zemelmolen (bij 1e Poellaan 59), waarvan het bouwjaar onbekend is en die voorheen de Zemelpolder bemaalde. Ten westen van Lisse staat aan de Leidsevaart de Lageveensemolen, een in 1890 na brand herbouwde houten wipmolen met scheprad, die de Lageveensepolder bemaalt. Het voorm. station (Stationsweg 55-59) werd in 1904-'05 gebouwd voor de H.IJ.S.M., waarschijnlijk naar ontwerp van D.A.N. Margadant. Terzijde staat een bagage- en goederenloods. Sinds 1945 dient het niet meer als station.

Kantoren. Het woon- en kantoorpand Vuursteeglaan 12-16 (1924) is ontworpen door C.W. Barnhoorn. K. Barnhoorn en Th. van der Eerden ontwierpen het voorm. kantoor van het elektriciteitsbedrijf Hillegom-Lisse-Sassenheim (Vuursteeglaan 9; 1931), een breed zakelijk expressionistisch gebouw met hogere middenpartij. Een traditionalistisch ontwerp van J. Gratama en A.L. Dinger is de voorm. Incassobank (Heereweg 124; 1938). Dit met trapgevels uitgevoerde L-vormige hoekpand heeft een forse dakruiter met uurwerk en hoog helmdak.

De R.K. H.H. Engelbewaarderskerk (Heereweg 457), gelegen ten zuiden van Lisse, is een grote centraalbouw uit 1929-'30, ontworpen door J. Stuyt in samenwerking met bouwpastoor Sentenie. De centrale koepel heeft een twaalfzijdig tentdak met lichtbeuk in de tamboer en is aan de binnenzijde voorzien van een schildering van J. Dunselman. Nabij de kerk staan de pastorie (Heereweg 459; 1930, J. Stuyt), het zusterhuis (Heereweg 465) en de R.K. lagere jongens- en meisjesschool met gymzaal (Heereweg 455-463; 1929, beide C.W. Barnhoorn) en het broederhuis (Heereweg 453; 1934, J. Duynstee).