Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Lexmond
(gemeente Zederik)

Dijkdorp aan de Lek, ontstaan bij de monding van de veenstroom de Laak en voor het eerst vermeld in 1132. Na 1277 werd de Laak afgedamd en ontstond er buitendijks een haven. Het binnendijkse gedeelte ontwikkelde zich tot de brede - voorstraatachtige - Dorpsstraat, die ten zuiden van de kerk overgaat in De Laak. Ook aan de Lekdijk kwam enige bebouwing tot stand. Na de Tweede Wereldoorlog is Lexmond vooral aan de westzijde uitgebreid.

De Herv. kerk (Kortenhoevenseweg 4) is een eenbeukige gotische kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een toren van vier geledingen met balustrade en ingesnoerde naaldspits. Het koor en de nagenoeg onversierde toren stammen vermoedelijk uit de eerste helft van de 14de eeuw. Het schip kwam in de tweede helft van de 14de eeuw tot stand; het dwarsschip volgde mogelijk begin 15de eeuw. Bij herstellingen in 1852 kreeg de kerk een nieuwe ingang. De torenbalustrade is aangebracht bij herstelwerk in 1874. De 19de-eeuwse bepleistering van de kerk heeft men in 1928-'29 verwijderd. Bij een ingrijpende restauratie in 1954-'58, onder leiding van J.B. baron van Asbeck, is een nieuwe consistorie toegevoegd.

Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven met trekbalken op korbeelstellen. Tot de inventaris behoren een rouwbord (1633), een door Jan van Munnickhoff vervaardigd schuttersbord (1677), een tiengebodenbord (1695), een door J.S. Strumphler gebouwd orgel (1791) en een preekstoel met doophek (1852).

Raadhuizen. Als rechthuis diende vanouds de herberg ‘De Drie Snoecken’, Dorpsstraat 65, een vroeg-17de-eeuws dwars pand met een raadzaal op de verdieping (tot 1936). Daarna werd vergaderd in de voorm. burgemeesterswoning Dorpsstraat 82, een breed pand uit circa 1880 met eenvoudige, gepleisterde lijstgevel.

Het postkantoor (Dorpsstraat 69) is een diep pand uit circa 1905 met schoudergevel.

De openbare lagere school (De Laak 29-31) werd in 1906 gebouwd als een drieklassige school met villa-achtige onderwijzerswoning.

Woonhuizen. De oudere bebouwing van Lexmond bestaat uit dwarse huizen. Het uit 1603 (jaartalankers) daterende kleine dwarse huis Kom Lekdijk 1 is aan weerszijden voorzien van schoudergevels. De voorgevel heeft in baksteen uitgevoerde frontons boven de vensters. De huidige kruisvensters dateren

Lexmond, Brugwachterswoning

van de restauratie in 1971-'72. De kelder met kruisgewelven op een middenkolom was vermoedelijk onderdeel van een onderkelderde zijkamer van een groter pand, waartoe ook het buurhuis (Dorpsstraat 137-139) behoorde. Diverse 17de-eeuwse huizen hebben in de 19de eeuw gepleisterde gevels gekregen, zoals Dorpsstraat 90 en Dorpsstraat 115-117, de vroegere herberg ‘De Drie Baersen’ (verhoogd 18de eeuw). In het gepleisterde tweebeukige dwarse huis Kom Lekdijk 8-10 zitten 17de-eeuwse krulankers. Neorenais-sance-details vertoont de kleine villa Kortenhoevenseweg 39 (1906), en rijk versierde windveren, makelaars en topgeveldecoraties zijn te zien bij Kortenhoevenseweg 73 (eind 19de eeuw), 67 en 89 (beide circa 1905).

Lexmond, Boerderij Lakerveld 55-57

[p. 339]

Boerderijen. Bij Lexmond en de zuidelijker gelegen buurtschap Lakerveld liggen verschillende waardevolle boerderijen. De krukhuisboerderij Kortenhoevendijk 6 heeft een laat-16de-eeuwse onderkelderde opkamer, een 17de-eeuws voorhuis en een 18de-eeuws schuurgedeelte. De krukhuisboerderijen Kortenhoevendijk 11 en 17 hebben een 17de-eeuwse oorsprong, evenals de hallenhuisboerderij Kortenhoevendijk 5 (jaartalankers ‘1648’) en de voerdeelboerderijen De Laak 26 (met accoladeboog), De Laak 27, Lakerveld 147 (met sierankers) en Lakerveld 189 (met wapensteen). Opmerkelijke 18de-eeuwse hallenhuisboerderijen zijn Lekdijk 40 (‘1702’ op deurkalf) en de Bergramshoeve (Lekdijk 45; circa 1800). De monumentale herenboerderij Huize Killestein (Kortenhoevenseweg 41-43), met dwars voorhuis in neoclassicistische stijl, werd in 1837 (gevelsteen) gebouwd voor de familie Dodde op het erf van het afgebroken buitenhuis Killesteyn. Voorbeelden van kleinere dwarshuisboerderijen zijn De Laak 33 (circa 1840), Lakerveld 32 (circa 1860) en - met een serliana in de dakerker - Lakerveld 187 (circa 1915). Een uitgebouwde zijkamer (ouderhuis) hebben de boerderijen Lakerveld 138 (circa 1840), 40-42 en 94-96 (circa 1900). Voorbeelden van langhuisboerderijen zijn De Witte Brug (Lakerveld 141; 1836), Kom Lekdijk 27 (jaartalankers ‘1871’) en Lakerveld 81 (circa 1900). Rijk baksteensierwerk en windveren met gesneden topgevelversiering hebben Lakerveld 55-57 (circa 1905), 88-90, 103 (beide circa 1915) en - met siertegels in de boogtrommels - Lakerveld 192 (1904).

Poldermolen ‘De Vlietmolen’ (Zederikkade 223), gelegen ten zuidwesten van Lexmond, heeft waarschijnlijk een 18de-eeuwse oorsprong. Deze in 1997 uitgebrande en herbouwde wipmolen met scheprad bemaalt de polder Lakerveld en heeft een met riet gedekte ondertoren en een houten bovenhuis.

De brugwachterswoning bij de Zwaanskuikenbrug over het Merwedekanaal (Heicopperweg 45-47), gelegen ten zuiden van Lexmond, werd rond 1890 gebouwd in neorenaissance-stijl met een tweede woning voor de knecht.