Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Leidschendam
(gemeente Leidschendam-Voorburg)

Dorp, ontstaan na de aanleg (rond 1240) van een vanaf de duinen landinwaarts lopende dijk, waardoor de Vliet werd afgedamd. De nederzetting ontwikkelde zich vanaf de 13de eeuw bij deze dam. Door tegenwerking van Gouda en Dordrecht kwam er pas in 1578 een schutsluis in de dam (vernieuwd 1648 en 1886-'88). Vanaf de 17de eeuw werden aan de Vliet diverse buitenplaatsen aangelegd, maar deze zijn vrijwel alle verdwenen. Het ten noorden van Leidschendam gelegen dorp Veur groeide begin 20ste eeuw aan Leidschendam vast en in 1938 werden de gemeenten Veur en Stompwijk (met daarin Leidschendam) samengevoegd tot de nieuwe gemeente Leidschendam. Bij het nieuwe raadhuis verrees een woonwijk. Na de Tweede Wereldoorlog volgden uitbreidingen aan de noordwestzijde tot aan de spoorlijn Den Haag-Leiden en ten zuidoosten van de Vliet.

De Herv. kerk (Delftsekade 7), een rijzige achtzijdige kerk, werd gebouwd in 1647-'53 naar ontwerp van Arent van 's-Gravesande en vervolgens na brand (1691) herbouwd in 1693-'96 naar plannen van Jacob Roman. In 1864-'65 heeft men de kerk verhoogd en deels gepleisterd, en kreeg ze haar huidige neoclassicistische aanzien met achtzijdig tentdak en opengewerkte lantaarn. Daarin hangt een door Claude Fremy gegoten klok

Leidschendam, Herv. kerk

[p. 334]

Leidschendam, Raadhuis

(1685). Tot de inventaris behoren een rijk gesneden laat-17de-eeuwse preekstoel met bijbehorend doophek en een herenbank uit 1697.

De R.K. St.-Petrus en Pauluskerk (Sluiskant 29) is een driebeukige basilicale kruiskerk met driezijdig gesloten koor en aan de zuidwestzijde een toren met frontalen en naaldspits. De eindgevels van middenbeuk en transept zijn voorzien van roosvensters. Deze neogotische kerk verrees in 1878-'80 naar ontwerp van E.J. Margry. In 1990-'91 heeft men de toren en de voorgevel gerestaureerd. De glas-in-loodramen (1881) zijn van atelier F. Nicolas & Zn. en J.B.F. Capronnier (Brussel). J. Dunselman verzorgde de interieurpolychromie (hersteld circa 1990) en de kruiswegstaties. Het Maria-altaar is ontworpen door Margry, evenals de in neorenaissance-stijl uitgevoerde pastorie (Sluiskant 28; 1880).

Overige kerken. De Geref. kerk op Damlaan 44 is een eenvoudige zaalkerk uit 1909 met geveltoren. Naoorlogs is de (Geref.) Kruisheuvelkerk (Burg. Roeringlaan 6; 1962, J.H. van der Zee). Een bijzonder voorbeeld van een modern kerkgebouw is de ronde R.K. St.-Jozef Opifexkerk (Burg. Sweenslaan 5-9; 1961-'63, H.C. van de Leur) met vrijstaande betonnen klokkentoren.

De psychiatrische inrichting ‘Schakenbosch’ (Veursestraatweg 185) werd in 1939 gesticht in opdracht van de Stichting ‘Hulp en Heil’. Het complex met hoofdgebouw, paviljoens en een U-vormig dienstgebouw is uitgevoerd in zakelijk-expressionistische stijl. Later toegevoegd is de moderne Herv. kapel (1960, A. van Essen).

Het raadhuis (Raadhuisplein 1) is een robuust paviljoenachtig gebouw met hoog schilddak en flankerende lage zijvleugels met kleine paviljoens. Dit door A.J. Kropholler in traditionalistische vormen

Leidschendam, Woon- en winkelpand Sluiskant 21

ontworpen raadhuis dateert uit 1940. Het uitgebouwde ingangsportaal is voorzien van schilddragende leeuwen (J.C. Altorf). Op de gevel zijn de wapenschilden van de oude gemeenten Veur en Stompwijk aangebracht.

Buitenplaatsen. Ter plaatse van een boerderij stichtte Christiaan Roos in 1792 de buitenplaats Rozenrust (Veursestraatweg 104). Het wit gepleisterde neoclassicistische eenlaags buitenhuis heeft een hoog souterrain en een dubbele bordestrap naar de hoofdingang met ionische pilasteromlijsting. Mogelijk naar plannen van J.D. Zocher jr. werd het park rond 1830 gewijzigd in landschapsstijl. Van de al in de 17de eeuw vermelde buitenplaats Leeuwenbergh (Westvlietweg 115) kwam het huidige huis rond 1880 tot stand in neorenaissance-stijl (verhoogd 1925). Het bijbehorende park is inmiddels bebouwd (Parc Leeuwenbergh). In het landschappelijk aangelegde park van de buitenplaats Zeerust (Westvlietweg 148) staat een in 1889 gebouwd eclectisch buitenhuis. De in oorsprong 17de-eeuwse buitenplaats heette aanvankelijk Tolzicht en kreeg in 1853 de huidige naam. Het oude huis werd afgebroken bij de verbreding van de Vliet rond 1885. De wit gepleisterde tuinmanswoning (Westvlietweg 149) is rond 1875 gebouwd.

Woonhuizen. Verschillende woonhuizen in Leidschendam hebben een 18de-eeuwse lijstgevel, soms vóór een oudere kern. Voorbeelden zijn het diepe pand Delftsekade 12 en de later gepleisterde dwarse panden 't Regthuis (Delftsekade 14) en 't Waeghuis

Leidschendam, woonhuis Vliet en Hove

[p. 335]

Leidschendam, Woonhuizen spoorwegpersoneel Raadhuislaan e.o.

(Delftsekade 16); de kelder van het laatste is mogelijk 17de-eeuws. Sluisplein 1 en 14 hebben een kroonlijst met gesneden consoles in Lodewijk XV-stijl (circa 1760). Laat-18de-eeuws zijn de herenhuizen Sluiskant 14 en 24, beide voorzien van een ingangsomlijsting.

Rond 1900 zijn in neorenaissance-stijl gebouwd het dubbele huis Venestraat 22-24 (1895) en het rijk uitgevoerde woon- en winkelpand Sluiskant 22 (1898). Het woon- en winkelpand Sluiskant 21 (circa 1905) vertoont zowel neorenaissance- als jugendstil-elementen. Voorbeelden van jugendstil zijn het woon- en winkelpand Sluisplein 7, het huis Damlaan 45 en het woningblok Damlaan 27-43. Rond 1910 opgetrokken in chaletstijl zijn onder meer de dubbele villa's Westvlietweg 138-139 en Kon. Julianaweg 5-7, de villa Voorburgseweg 39 (met koetshuis) en de dienstwoning van Provinciale Waterstaat Leidsekade 25. Opmerkelijk is het geprefabriceerde houten landhuis Vliet en Hove (Westvlietweg 123; 1921), gebouwd volgens het blokhuisbouw-systeem en geleverd door de firma Christoph & Unmack A.G. uit Niesky (Silezië). De R.K. woningbouwverenigingen Willibrordus en St. Jozef verwezenlijkten woningbouwcomplexen in traditionalistische vormen, zoals de complexen St.-Jozefstraat e.o. (circa 1920) en Hertogstraat e.o. (circa 1925). Het complex (beneden- en boven)woningen aan de Plaspoelkade e.o. (circa 1930) kwam tot stand in opdracht van de woningstichting voor spoorwegpersoneel. De gevel aan de Zijdestraat heeft tegeltableaus met de tekst ‘Woningstichting’ ‘Spoorwegpersoneel’. De uitbreidingswijk Raadhuislaan e.o. (1939-'41) is in traditionalistische stijl ontworpen door A.J. Kropholler.

Boerderijen. Uit het midden van de 16de eeuw dateren nog krukhuisboerderijen, waarvan Westbosch (Julianaweg 118-120) het meest oorspronkelijk is en nog een ankerbalkgebint bevat. De voorgevel kreeg een symmetrische indeling doordat de vroeg-17de-eeuwse topgevel met entree rechts werd gespiegeld. De boerderij Veurseweg 288 is in de 18de eeuw vergroot. Noortheylaan 1 is in 2002 ingrijpend gerestaureerd als dubbele villa ‘Bohemenhoeve’. Het enige voorbeeld van een hallenhuisboerderij met inpandige onderkelderde opkamer is Noord Veur (Veurseweg 217) uit 1683. De in 1882 op de plaats van het in 1880 afgebroken buitenhuis Meyvliet gebouwde boerderij Meyvliet (Westvlietweg 150-151) heeft een dwars geplaatst woonhuis met chaletstijl-sierspant. Voorbeelden van langhuisboerderijen uit de late 19de eeuw zijn Hofstede Honert (Westvlietweg 83; 1876), met gesneden windveren en siermetselwerk, de boerderij Voorzorg (Oostvlietweg 31; circa 1890) en de Hoeve Buitenzorg (Oostvlietweg 21; 1891). Bij de laatste staan aan weerszijden van de oprit gietijzeren rolpalen (gebruikt voor de trekschuit). Uit 1904 dateert de langhuisboerderij Oostvlietweg 37.

Windmolen ‘De Salamander’ (De Wiek 19) is een achtkante stellingmolen met een met riet gedekte romp en kap. Aan weerszijden van deze uit 1792 daterende houtzaagmolen staan houten zaagschuren op gemetselde poeren. In 1990 is de molen overgebracht naar de huidige plaats aan de Vliet en vervolgens gerestaureerd.

Het voorm. kaaspakhuis met bijbehorend woonhuis (Delftsekade 30-31) verrees in 1902 naar een ontwerp met neorenaissance-details van A. Romeyn. Tussen pakhuis en woonhuis staat een koetshuis.

De voorm. limonadefabriek ‘P. Verlaan en Zn.’ (Venestraat 56) werd in 1931 gebouwd naar ontwerp van architect Halverhout en heeft een dubbele bovenwoning met halfronde erkers.

Het Dr. Neherlaboratorium (St.-Paulusstraat 4) werd in 1953-'55 voor technisch onderzoek ten behoeve van de P.T.T. gebouwd naar ontwerp van S.J. van Embden. Het moderne gebouw bestaat uit drie hallen, waarvan de middelste de in glas uitgevoerde hoofdentree bevat (decoraties G. Reub). De constructie van gewapend beton heeft borstweringen van schokbetonplaten en stalen ramen. De hoog boven het gebouw uitrijzende toren is bestemd voor het opstellen van instrumenten.

Het sluizencomplex in de Vliet (Sluiskant ong.) werd in 1886-'88 verwezenlijkt naar ontwerp van H. de Mol van Otterloo en verving een oude sluis met enkele schutkolk uit 1648. Het huidige complex heeft twee gemetselde sluiskolken met vijf paar puntdeuren. De zes tandwielkasten van de verzonken windwerken vormen de basis van gietijzeren, met plantmotieven versierde, lantaarnpalen gegoten door Th. Rouakkers & Zn. uit Helmond. De twee geklonken ijzeren ophaalbruggen zijn geleverd door G.B. Meijer uit Musselkanaal (Gr.). Het L-vormige sluiswachterskantoor (Sluisplein 10; 1886-'88, F.J. Nieuwenhuis) is in rijke neorenaissance-stijl uitgevoerd.

Het elektrisch gemaal ‘mr.dr. Th.F.J.A. Dolk’ van het Hoogheemraadschap Delfland (Plaspoelkade 73) is rond 1940 gebouwd in traditionalistische vormen.