Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Leiderdorp

Dijkdorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op de oeverwal van de Oude Rijn. Leiderdorp wordt voor het eerst vermeld tussen 1130 en 1157. Bij het beleg van Leiden in 1573-'74 bleef er weinig van het dorp over. Tot in de 20ste eeuw concentreerde de langgerekte bebouwing zich langs de Oude Rijn (Achthoven, Hoofdstraat) en vanaf 1930 volgde een uitbreiding van het lint in noordelijke richting. Na de Tweede Wereldoorlog is Leiderdorp een forenzengemeente geworden en is het aan Leiden vastgegroeid.

De Herv. kerk (Hoofdstraat 19) is een recht gesloten pseudo-basilicale kerk met smalle zijbeuken, dakruiter en portaal. Deze kerk kwam in 1620-'22 met laat-gotische elementen tot stand ter plaatse van een al in 1209 vermelde voorganger. De in 1846 toegevoegde toren is bij de restauratie in 1967-'70 vervangen door een reconstructie van het westportaal uit 1781. Verder zijn toen de dakruiter en de consistorie gereconstrueerd en de funderingen van de verdwenen vrijstaande middeleeuwse toren zichtbaar gemaakt. In de dakruiter hangt een klok uit 1477. Tot de kerkinventaris behoren een preekstoel uit circa 1650 en een herenbank uit 1687, vervaardigd door Harmannus (van) Groen). Het door Johannes Mitterreither gebouwde orgel (1781; gerestaureerd 1974-'76) heeft een orgelkast in Lodewijk XVI-stijl.

De Geref. kerk (Hoofdstraat 73) is een recht gesloten driebeukige kerk voorzien van een aangebouwde consistoriekamer en een toren van drie geledingen met opengewerkte klokkenstoel. Deze in neorenaissance-stijl gebouwde kerk verrees in 1890-'91 naar ontwerp van J.W. en G.W. Meijer, evenals de blokvormige pastorie (Hoofdstraat 75).

De voorm. openbare lagere school (Kerklaan 14) is een drieklassige gangschool uit 1863 met bakstenen pilasters tegen de voorgevel waarvan het middendeel tot tuitgevel is opgetrokken. Het voorm. postkantoor (Hoofdstraat 6), een gepleisterd tweelaags dwars pand met ingangsomlijsting en eclectische elementen, dateert uit 1870.

Het voorm. raadhuis (Hoofdstraat 1-3) bestaat uit een rond 1880 gebouwde voorm. burgemeesterswoning (Berkenrade ong.), waar in 1934-'36 in traditionalistische vormen een tweelaags gebouw met slanke dakruiter tegenaan werd gebouwd naar plannen van J. Kakes, ter vervanging van een voorganger uit 1868. De achteruitbouw dateert uit 1968.

[p. 333]

Woonhuizen. Uit de 18de eeuw dateren de diepe eenlaagspanden Hoofdstraat 24 en Hoofdstraat 42 met ingezwenkte lijstgevels. Blokvormige tweelaags huizen met lijstgevel en omlijste ingang uit de tweede helft van de 18de eeuw zijn Kerklaan 12 en Bruggestraat 1. Uit de 19de eeuw dateren het diepe eenlaagspand Hoofdstraat 14 (1860), met een tot dakkapel opgetrokken middendeel, de voor dakpannenfabrikant J. Koning gebouwde blokvormige villa Hoofdstraat 77 (circa 1890) en het eenlaags middenganghuis Achthovenerweg 10 (1895) met hoger opgetrokken middenrisaliet. De twee laatstgenoemde huizen vertonen neorenaissance-invloeden. De blokvormige villa Hoofdstraat 2 (1905) heeft rationalistische details en een zeshoekig tuinhuisje aan de Oude Rijn. Jugendstil-details zijn zichtbaar bij Achthovenerweg 2c (circa 1905), dat is voorzien van erkers en torenvormige opbouwen, en het diepe huis Hoofdstraat 196 (circa 1908) met winkelpui. Steenfabrikant J. Koning liet in 1904 de villa Hoofdstraat 59 bouwen met een tweelaagse, driezijdig gesloten uitbouw. Als directeurswoning voor H.P. Koning verrees in 1906 de villa Casa Cara (Achthovenerweg 17) bij de - inmiddels gesloopte - steenfabriek. Het rond 1925 gebouwde dubbele huis Hoogmadeseweg 14-16 heeft haaks uitgebouwde hoeken met topgevels en loggia's. Zakelijk-expressionistische details vertoont het dubbele huis Hoofdstraat 35-37 (circa 1930).

Boerderijen. Uit 1642 dateert de krukhuisboerderij Hoofdstraat 31 met kelder en opkamer. Enkele boerderijen zijn ontstaan als hofstede en later uitgegroeid tot een buitenplaats met behoud van de agrarische functie; ze bezitten daarom nog vaak een oudere kern. Een 18de-eeuwse kern heeft de boerderij Bouwlust (Achthovenerweg 25-27), waaraan in de 19de eeuw het voorhuis met schilddak (circa 1820) en het driezijdig gesloten zomerhuis met boenhok zijn toegevoegd. Bij de boerderij Agthoven (Achthovenerweg 49a) bevindt zich tegen de linker voorzijde een kelder met 15de-eeuws gewelf en een opkamer als restanten van het in 1880 gesloopte, grotendeels 18de-eeuwse herenhuis. Een oudere kern hebben ook de langhuisboerderij Dijkzicht (Achthovenerweg 13), met vroeg-19de-eeuws woongedeelte, en de gepleisterde boerderij Hoogkraan (Achthovenerweg 43) met blokvormig tweelaags voorhuis (circa 1880). Recentere voorbeelden van langhuisboerderijen zijn Achthovenerweg 54 (1860), In den Houtkamp (Van Diepingenlaan 2; 1860), met aangebouwd zomerhuis, Zijldijk 36 (1882) en Ringgraaf (Achthovenerweg 51; 1886). Een villa-achtig voorhuis hebben de langhuisboerderijen Ruigekade 9 (1905) en de Hendrica Hoeve (Van de Valk Boumanweg 188b-190; 1920). De in 1940 verwoeste Hoeve Welgelegen (bij Achthovenerweg 60) heeft men in 1941 in traditionalistische vormen herbouwd naar plannen van J.A. van der Laan en J.W. Reijneveld.

De voorm. meelfabriek ‘Zijlstroom’ (Zijldijk 28) is een blokvormig drielaags pand uit 1916 (op tegeltableaus).

De ophaalbrug ‘Doesbrug’ over de Does (bij Hoofdstraat 203) dateert uit 1887 en werd vervaardigd door ijzergieterij ‘De Prins van Oranje’.

Poldermolens. In de omgeving van Leiderdorp staan veel poldermolens. Voorbeelden van, vaak ingrijpend gerestaureerde, wipmolens zijn de bij de jachthaven gelegen Kalkpoldermolen uit 1685 (restauratie 1899), de Munnikenmolen (Persant Snoepweg 1) uit 1890 bij de Dwarswetering en - aan de zuidzijde van de Does - de Achthovense Molen (Ruigekade ong.) uit 1893 voorzien van een dakbedekking van zinken losanges. De genoemde molens hebben een met riet gedekte ondertoren en een met hout bekleed bovenhuis. Zij bemaalden respectievelijk de Kalkpolder, de Munnikenpolder en de polder Achthoven. Voorbeelden van met riet gedekte achtkante grondzeilers zijn de uit 1830 daterende kleine Doeshofmolen (Ruigekade ong.) aan de oostzijde van de Does en de in 1850 door molenmaker Pieter Samuel gebouwde Zijllaanmolen (Weidemolen ong.) aan de zuidzijde van de Dwarswetering. Deze molens bemaalden respectievelijk de Huis ter Doespolder en de Zijllaan- en Meijepolder.