Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Katwijk aan den Rijn
(gemeente Katwijk)

Dorp, ook Katwijk-Binnen genoemd, ontstaan in de 11de of 12de eeuw op de zuidelijke oeverwal van de Oude Rijn en in 1231 voor het eerst vermeld. De nederzetting ontwikkelde zich tot een dorp met een stedelijk karakter (vlek) en had een eigen waag en Bank van Lening. Door de invloed van Leiden is Katwijk echter nooit tot een stad uitgegroeid. De brug over de Oude Rijn werd in 1666 vervangen door een stenen brug met tol. In de eerste helft van de 19de eeuw breidde het dorp zich voornamelijk in zuidelijke en in westelijke richting uit. Na de Tweede Wereldoorlog zijn Katwijk aan de Rijn en Katwijk aan Zee aan elkaar vastgegroeid met als scheidslijn de provinciale weg.

De Herv. kerk (Kerklaan 12), oorspronkelijk gewijd aan St. Johannes de Doper, is een driebeukige pseudo-basilicale kerk met recht gesloten hoofdkoor en noorderzijkoor, een doopkapel en een ongelede toren met balustrade en naaldspits. De toren, het hoofdkoor en de westgevel van de middenbeuk dateren uit het einde van de 13de eeuw. Het schip kwam in hoofdzaak midden 15de eeuw tot stand, het noorderzijkoor en de sacristie rond 1500. Omdat het zuiderzijkoor nooit is verwezenlijkt, staat de sacristie geheel vrij behoudens een moderne verbindingsgang. De doopkapel verrees begin 16de eeuw. In de toren hangt een door Gerrit Bakker gegoten klok (1786). Men heeft de kerk in 1925-'26 ontpleisterd en voorzien van een ingangsportaal (zuidzijde). In 1974-'77 is een algehele restauratie uitgevoerd. Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven. De doopkapel (circa 1500) heeft een stenen stergewelf. In het noorderzijkoor staat het in 1663 door Rombout Verhulst vervaardigde marmeren praalgraf voor Willem van Liere († 1654) en Maria van Reygersberg († 1673); de eerste is liggend uitgebeeld, de tweede half opgericht. Tot de inventaris behoren verder enkele tiengeboden- en tekstborden (begin 17de eeuw), een preekstoel (1695) en een door Pieter van Assendelft gebouwd rococo-orgel (1765; uitgebreid 1887, J. van Gelder).

Een hekwerk met gemetselde hekpijlers en wapendragende leeuwen (1758) geeft toegang tot het kerkhof met onder meer de grafkelder van de familie Van Wassenaer.

De R.K. St.-Johannes de Doperkerk (Kerkstraat 72) is een driebeukige basilicale kruiskerk, voorzien van een toren van vier geledingen met achtzijdige naaldspits. Deze neogotische kerk verrees in 1911 naar plannen van J.H. van Groenendael. De toren is in 1983 gerestaureerd. In een zijkapel staat een 18de-eeuws barok zijaltaar, afkomstig uit de oude dorpskerk.

De (Geref.) Openhofkerk (Rijnstraat 18) is een kruisvormige kerk uit 1911, gebouwd ter vervanging van een kerk in de Grotesteeg.

Het voorm. Hof van Katwijk (Overrijn 7) werd in 1722 gebouwd in opdracht van Jacobus Johannes van Wassenaer ter plaatse van de ruïne van kasteel 't Zand. Het hier in 1831 gevestigde R.K. jongensgymnasium (‘Heerenschool’) werd vanaf 1839 geleid door paters jezuïeten. In 1851 toegevoegd is het gebouw ‘Mutua Fides’ naar ontwerp van M.G. Tétar van Elven. Van 1928 tot 1942 was het complex een opleidingscentrum voor de missie. Na oorlogsschade heeft men de neogotische kapel (1878) vervangen door de huidige traditionalistische R.K. St.-Willibrorduskapel (1951, C.F.L. van der Lubbe en J.B. Hermans).

De voorm. Bank van Lening (Kerkstraat 60-62) is een sober L-vormig eenlaagspand uit 1786 met omlijste ingang.

De voorm. openbare lagere school (Kerklaan 8-10), een tweelaags gebouw met puntgevel en aangebouwde woning, dateert uit 1804 (gevelsteen).

Het voorm. raadhuis (Rijnstraat 38-40) werd in de 19de eeuw gebouwd als

[p. 281]

Katwijk aan den Rijn, Herv. kerk, plattegrond

herenhuis, in 1877 als raadhuis ingericht en in 1902 voorzien van een neorenaissance-voorgevel. Het maniëristische poortje bevat nog 17de-eeuwse onderdelen.

Het voorm. telefoonkantoor (Rijnstraat 58a), gebouwd in 1902 naar ontwerp van H.J. Jesse, is een hoekpand met een opvallende halfronde verdiepingserker.

Het vleeskeuringsgebouwtje (Rijnstraat 13) is een in 1922 in late neorenaissance-stijl opgetrokken pandje met trapgevels.

Woonhuizen. Voorbeelden van in opzet 17de-eeuwse eenlaags woonhuizen zijn Turfmarkt 8 en Kerkstraat 30. Eenvoudige woningen met een 18de-eeuwse oorsprong zijn de dwarse huizen Kerkstraat 25 en Kerkstraat 31-35 en het met klokgevel uitgevoerde diepe huis Rijnstraat 75. Uit circa 1740 dateert het statige herenhuis Rijnstraat 42 met pronkrisaliet en gesneden deur in Lodewijk XV-stijl. Begin 19de eeuw verrezen Rijnstraat 44 (circa 1810), met empire-details, en het sobere pand Rijnstraat 50 met ingangsomlijsting. Het huis Noordwijkerweg 3 kwam in 1873 tot stand naar ontwerp van J.A. Rooseboom met hoeklisenen en middenpartij met blokbepleistering. Begin 20ste eeuw gebouwd zijn Rijnstraat 52 (circa 1905), met jugendstil-elementen, en het voor de Katwijksche Bouwvereeniging naar ontwerp

Katwijk aan den Rijn, Hof van Katwijk

van H.J. Jesse opgetrokken woningbouwcomplex Commandeurslaan 39-81 (1920) met kenmerkende kleine achtzijdige vensters in de geveltoppen.

Het Koningshof (Kerkstraat 47) werd in 1805 gebouwd naar ontwerp van A. Viele op grond van een legaat van Antonia Jacoba Koning († 1802) en was bestemd voor hervormde ongehuwde oudere dames of weduwen. Het in 1973 gerestaureerde hofje bestaat uit een tweelaags middenpaviljoen geflankeerd door lagere vleugels aan een met een hek afgesloten voorplein.

Het logement ‘De Roskam’ (Turfmarkt 1-2) heeft in de 19de eeuw het huidige aanzicht als wit gepleisterd herenhuis gekregen. Het in oorsprong 17de-eeuwse pand heeft in de 18de eeuw als rechthuis gediend en tot 1877 als raadhuis.

Het voorm. tolhuis ‘'t Sandthek’ (Sandtlaan 1) is een wit gepleisterd dwars pand, waarschijnlijk gebouwd ten tijde van de vernieuwing van de brug over de Oude Rijn in 1666.

Windmolen ‘De Gerechtigheid’ (bij Valkenburgseweg 3) is een ronde, bakstenen stellingmolen met een met dakleer beklede kap. Deze in 1740 gebouwde korenmolen is later na brand ingrijpend hersteld.

De Roskambrug (Turfmarkt) is een gemetselde boogbrug uit circa 1800 met aansluitend een kademuur met ijzeren balusterhekwerk (hersteld 1995-'96).

De dubbele tuinderswoning met

[p. 282]

Katwijk aan den Rijn, Tuinderswoning met bollenschuur

bollenschuur (Sandtlaan 2-10), een karakteristiek voorbeeld van dit type bedrijfswoning, is rond 1900 gebouwd met neorenaissance-details.

Het trafohuisje (Van Egmondstraat 4) dateert uit 1920 en heeft een schilddak.

De Isr. begraafplaats (Rijnstraat 151), gesticht in 1758, is in 1835 vergroot en voorzien van een nieuwe muur met daar tegen aangebouwd een metaarhuis annex beheerderswoning. Op de begraafplaats liggen onder meer de Joodse slachtoffers van de Leidse buskruitramp van 1807 begraven.