Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Katwijk aan Zee
(gemeente Katwijk)

Vissersdorp, ontstaan in de 14de eeuw rond een kapel ter plaatse van de huidige Andreaskerk in een naar het strand aflopende duinvallei bij de monding van de Oude Rijn in de Noordzee. Verder westelijk - nu in zee - lag de zogeheten Brittenburg, een Romeins castellum uit de 2de-3de eeuw. In 1461 werd Katwijk aan Zee een zelfstandige parochie. Door kustafslag in de 16de en 17de eeuw kwam de kerk aan zee te liggen. Opmerkelijk is dat Katwijk nooit een zeehaven heeft gehad; de bomschuiten lagen gewoon op het strand. In 1804-'07 werd het Uitwateringskanaal gegraven en voorzien van een binnen- en een buitensluis. Het als binnenhaven dienende Prins Hendrikkanaal kwam in 1879 tot stand. In 1845 werd het Badhotel (kuuroord) geopend en aan de in 1880 aangelegde boulevard verrezen verschillende hotels en pensions. Op last van de Duitse bezetters moest in 1942 een groot deel van de boulevardbebouwing worden afgebroken. Na de Tweede Wereldoorlog vond wederopbouw (en sanering) plaats onder leiding van H. en L.H.H. van der Kloot Meijburg en ontwikkelde Katwijk zich tot een belangrijke badplaats.

De (Herv.) Oude of Andreaskerk (Boulevard 109) is een wit gepleisterde, tweebeukige kruiskerk met een driezijdig gesloten koor en een toren van twee geledingen met koepeldakje. Kort na 1461 ontstond een driebeukige kruiskerk met slanke toren. Nadat deze kerk in 1572 door de Spanjaarden in brand was gestoken, werd aanvankelijk alleen de zuidelijke helft van het schip als kerk ingericht en de toren hersteld. In 1709 trok men de noordelijke helft bij het schip, zodat een tweebeukige aanleg ontstond. De kerk diende van 1887 tot

Katwijk aan Zee, (Herv.) Nieuwe Kerk, plattegrond

1921 als boetzolder en bergplaats. Bij de restauratie in 1923-'25, onder leiding van A.P. Smits, zijn het transept, het koor en de sacristie (consistorie) op oude grondslagen herbouwd. De tweebeukige indeling van het schip bleef gehandhaafd; de kap en de twee zandstenen middenzuilen werden wel vernieuwd. De in 1942 verwijderde klokkenverdieping en koepeldak van de toren heeft men in 1952 herbouwd. In de toren hangt een door Willem Wegewaert gegoten klok (1594).

De (Herv.) Nieuwe Kerk (Voorstraat 79) is een driebeukige kruiskerk met een ingebouwde westtoren van twee geledingen, bekroond door een achtkantige stenen bovenbouw met ingezwenkte spits en topkoepeltje. De kerk kwam in 1886-'87 tot stand naar een neorenaissance-ontwerp van H.J. Jesse. De torenbalustrade heeft obelisk-vormige hoekdecoraties. Het wit gepleisterde kerkinterieur wordt gedekt door een ziende houten bekapping met trekbalken

[p. 283]

Katwijk aan Zee, (Herv.) Nieuwe Kerk

voorzien van korbeelstellen en bevat het originele meubilair in neorenaissance-vormen. Afkomstig uit de Broederkerk te Nijmegen is de door J.D. Nolting vervaardigde orgelkast (1822, overgebracht 1887), die een nieuw Van den Heuvelorgel bevat (1983). Naast de kerk staat een klein diaconiegebouw (Voorstraat 77c; circa 1890).

De (Geref.) Vredeskerk (Voorstraat 35) is een centraalbouw uit 1905, ontworpen door H.J. Jesse met karakteristieke smalle rondboogvensters, groen verglaasde dorpelstenen en decoratieve steunberen.

Overige kerken. Naoorlogse zaalkerken zijn de met dakruiter en lagere aanbouw uitgevoerde Geref. kerk Willem de Zwijgerlaan 2; (1948, L.H.H. van der Kloot Meijburg) en de (Chr. Geref.) Bethel- of Ankerkerk (Duinrustplein 10; 1954, W. de Jonge) met zadeldaktoren en entreehal. Voorbeelden van moderne kerkgebouwen zijn de (Geref.) Triumfatorkerk (Piet Heinlaan 7; 1962, A. Verschoor en T. Bier) en de (Herv.) Ichtuskerk (Nachtegaallaan 7; circa 1963, D. Verloop en S. van der Mey).

De Soefi-tempel (Sportlaan ong.), gebouwd in 1969-'70 naar ontwerp van S.J. van Embden, is opgetrokken in betonsteen en heeft een kunststofkoepel boven de centrale meditatieruimte.

Het voorm. gasthuis (Voorstraat 55-59)

Katwijk aan Zee, Raadhuis

stamt uit 1718 (gevelsteen), maar is verbouwd in 1820 en 1852. Het L-vormige gebouw heeft verschillende bestemmingen gehad, waaronder die van school en bibliotheek.

Het voorm. postkantoor (Voorstraat 41) werd in 1891 gebouwd met een trapgevel in neorenaissance-stijl.

Het Rijnlands Zeehospitium (Drieplassenweg 17), gebouwd in 1914 in rationalistische stijl als TBC-sanatorium, dient tegenwoordig als revalidatieen voorzieningencentrum. Daaraan is ook een school voor gehandicapte kinderen verbonden.

Het raadhuis (Zeeweg 127) kwam in 1932 tot stand naar een zakelijk-expressionistisch ontwerp van B. Hooijkaas en M. Lockhorst met een tweelaags middenpaviljoen en twee lagere zijvleugels. Het ingangsbordes is voorzien van schilddragende leeuwen. Van de hand van P. Blom zijn de glas-in-loodramen en de wandschilderingen in het gebouw. In 1997-'98 is het raadhuis achter uitgebreid.

Scholen. De voorm. gemeentelijke bewaarschool ‘'t witte Schooltje’ (Voorstraat 33) is een wit gepleisterd tweeklassig schoolgebouw uit 1848. De voorm. Burgerschool (Sluisweg 16), ook bekend als de Franse school, is een middengangschool in neorenaissance-stijl, gebouwd in 1883 en uitgebreid in 1914 met twee paviljoens. De Herv. lagere school nr. 3 (Jan Tooropstraat 30a), een tweelaags schoolgebouw met acht klaslokalen, kwam in 1913-'14 tot stand. De voorm. Leidsche Buitenschool (Zeeweg 117; circa 1930) is ontworpen in functionalistische stijl. Uit 1952 dateert het wit gepleisterde gebouw van de Visserijschool (Sluisweg 98).

Woonhuizen. Voorbeelden van gepleisterde 18de-eeuwse dwarse huizen zijn het vissershuisje Louwestraat 7-9 en het uit 1770 daterende pand Zuidstraat 101-103, oorspronkelijk de kosterij van de Herv. kerk. De voorm. duinboerderij annex bakkerij Louwestraat 10 bestaat uit een wit gepleisterd dwars pand aan de straatzijde (circa 1775) en rechtsachter een dwars bouwdeel met klokgeveltje (begin 18de eeuw). Het huidige Hotel Savoy (Boulevard 1) werd in 1899 als villa gebouwd naar ontwerp van H.P. Berlage voor kunstschilder J. Toorop en in 1916 verbouwd

Katwijk aan Zee, Villa Ons Prinsesje

[p. 284]

in kubistische stijl. Diverse huizen zijn ontworpen door H.J. Jesse, zoals de kleine wit gepleisterde villa Ons Prinsesje (Hogeweg 1; 1902) voor J. Toorop. Voor zijn zwager, de reder F.E. Meerburg, ontwierp Jesse in 1912 in Nieuw Historiserende stijl de kantoorwoning Voorstraat 46. Dit pand dient nu als Katwijks Museum en bevat nog twee stijlkamers en enkele schouwen uit de bouwtijd. Eveneens ontworpen door Jesse zijn de kapiteinswoning E.A. Borgerstraat 1 (1918), het voor notaris H. Eerdbeek in Nieuw Historiserende stijl gebouwde huis Zeeweg 144 (1922) en mogelijk ook het huis Hogeweg 3 (circa 1910) en het landhuisje Duinoord (Zeeweg 105), met opvallend hoog tentdak uit 1937.

Tot stand gekomen in opdracht van de in 1913 opgerichte Katwijksche Bouwvereeniging zijn het tussen Sluisweg en Meerburgkade gelegen woningbouw-complex De Rode Buurt (1916-'23), de volkswoningbouw aan de Secr. Varkevisserstraat e.o. (1928-'32) - beide ontworpen door H.J. Jesse - en de woningen Jan van Brakelstraat e.o. (1940). De wit gesausde traditionalistische huizen met kleine trapgevels van het Andreashof (Andreasplein) zijn

Katwijk aan Zee, Watertoren

rond 1950 gebouwd ter plaatse van door de Duitsers afgebroken vissershuisjes.

Bedrijfsgebouwen. Een aardig voorbeeld van een woon- en winkelpand is Dwarsstraat 3, gebouwd in 1911 in rationalistische stijl. Het voorm. pakhuis De Boetzolder (Zuidstraat 99) uit 1906 is in 1999 verbouwd tot appartementen. De bakstenen loods Prins Hendrikkade 9 (1915) is een van weinige nog resterende loodsen aan het Prins Hendrikkanaal.

De vuurbaak (Vuurbaakplein ong.) is een wit gepleisterde vierkante vuurtoren uit 1605, gebouwd ter vervanging van een ouder exemplaar. De toren kreeg rond 1850 een lichthuis en werd in 1901 hersteld en beklampt. Na de buitenwerkingstelling rond 1913 diende de toren als uitkijkpost. De vuurbaak is gerestaureerd in 1989.

Het Uitwateringskanaal werd in 1805-'07 gegraven door de duinen ten noorden van Katwijk en kreeg bij de monding een binnen- en een buitensluis. Deze zijn in 1950 vervangen door nieuwe exemplaren. Bij de binnensluis ligt het Rijnlandsgemaal (1954), dat zorgt voor de uitwatering van het achtergelegen Rijnland. De sobere bakstenen loods van het Hoogheemraadschap Rijnland (bij Rijnmond 196) dateert uit de tijd van de aanleg van het kanaal.

De watertoren (Cantineweg 19a) verrees in 1877 naar een ontwerp in neoromaanse stijl van J.W. Schaap en C.J. van Spall. De ronde stenen toren heeft een ijzeren hangbodemreservoir op twee concentrische oplegringen. Tegen de toren staat een pompgebouw met dienstwoning (circa 1900, J.W. Schaap). Het in rationalistische vormen uitgevoerde driebeukige voorfiltergebouw (1912, C.J. van Spall) bevat een vroeg voorbeeld van een betonconstructie met knieboogspanten.

De kalkoven nabij het Uitwateringskanaal (bij Reygersberglaan 72) werd in 1934 gebouwd en is tot 1971 in gebruik geweest voor het branden van schelpkalk.

De Oude Alg. begraafplaats (Zuidstraat 137) werd aangelegd in 1791, zoals vermeld staat op een gedenksteen met de namen van de (Herv.) kerkmeesters. De hekpijlers worden bekroond door beeldhouwwerk in de vorm van een doodshoofd en zandloper.

Atlantikwall. Enkele in 1914-'16 in de duinen gebouwde lichte kustbatterijen werden door de Duitsers in 1942-'43 geïntegreerd in de Stützpunktgruppe Katwijk-Noordwijk van de Atlantikwall. Ook kwam er een complex met een marinecommandopost. Een deel van de grotendeels ondergronds gelegen bunkers en de loopgraven is intact gebleven, mede doordat het geheel tot 1994 een militaire functie heeft behouden. Aan de zuidzijde van Katwijk ligt het bunkercomplex Zuidduinen (Sportlaan 20a) en aan de noordzijde de gevechtsschuilplaats met observatiepost Koepelduin, tevens bedoeld als waarnemingspost voor het ‘Landfront’.