Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Heenvliet
(gemeente Bernisse)

Kleine stad aan de Bernisse, ontstaan na de bedijking van de Polder Heenvliet in de 13de eeuw. Bij een afgedamde kreek groef men buitendijks een haven. Aan de zuidzijde verrees in de 13de eeuw het kasteel Ravesteyn. Rond de Markt bouwde men de belangrijkste huizen en aan een polderinwaarts lopende weg (Kerkweg) verrees de kerk. In 1469 kreeg Heenvliet stadsrechten van Adriaan van Cruyningen. Mede door verlanding van de Bernisse heeft de stedelijke ontwikkeling zich niet doorgezet. Een toldam met brug richting Geervliet kwam in 1602 gereed. Met de aanleg van het Hartelkanaal (1960) is het noordelijker gelegen buurtschap Nieuwesluis verdwenen. Het daar gelegen landhuis ‘De Oliphant’ (1592) heeft men toen naar Rotterdam verplaatst. Heenvliet is een beschermd gezicht.

De Herv. kerk (Kerkweg 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Maarten, is een eenbeukige kerk met noorderzijbeuk en sacristie, vijfzijdig gesloten koor en een geveltoren. Een in oorsprong grotere laat-14de-eeuwse kerk werd in 1824 aan de westzijde ingekort, waarbij de west- en de zuidgevel werden vernieuwd. In de toen ook opgetrokken geveltoren hangen klokken van Petrus van den Ghein (1534) en Cornelis Ouderogge (1634). De kerk is gerestaureerd in 1931, de toren in 1954-'55. Inwendig heeft de scheidingswand tussen schip en zijbeuk een schijntriforium en bogen rustend op zuilen met koolbladkapitelen (circa 1400; ontpleisterd 1931). Tot de inventaris behoren een maniëristisch Tiengebodenbord (1599), een met inlegwerk versierde preekstoel (circa 1600), een doophek met doopbogen en enkele herenbanken (alle tweede kwart 17de eeuw).

Het voorm. raadhuis (Markt 13) bestaat uit een in opzet rond 1500 gebouwd hoekpand dat omstreeks 1530 naar achteren werd uitgebreid. In 1769 kreeg het een nieuwe lijstgevel met houten wapenbord en werd het buurpand erbij getrokken. Dat bouwdeel met 16de-eeuwse kern kreeg rond 1780 een lijstgevel met omlijste ingang. Het in 1962-'64 gerestaureerde gebouw heeft in de oude raadzaal een schoorsteenmantel (circa 1725) en een stucplafond in Lodewijk XV-stijl.

Het voorm. ambachtsherenhuis (Markt 11-12) bestaat uit een in de kern middeleeuws hoekpand en twee diepe buurpanden (circa 1540 en 1595-'97) waarvoor in 1630 een nieuwe gevel werd geplaatst. Kort na aankoop van de heerlijkheid Heenvliet in 1735 door Jean Louis van Alderwerelt volgde een in- en uitwendige modernisering van het huis. Uit die tijd dateert de gepleisterde lijstgevel met ingangsomlijsting en Lodewijk XIV-omlijsting van twee gevelstenen met inscripties (1627 en 1638). Het in 1962-'68 ingrijpend gerestaureerde gebouw

[p. 264]

Heenvliet, Ruïne van kasteel Ravesteyn, plattegrond

bevat inwendig enig midden-18de-eeuws stucwerk en goudleerbehang. Naast het huis staat een inrijhek met Lodewijk XIV-siervazen.

De ruïne van kasteel Ravesteyn (bij Markt 11-12) ligt op een omgracht terrein in de tuin van het ambachtsherenhuis. Een rechthoekige donjon met ronde hoektorens verrees midden 13de-eeuw in opdracht van Hugo van Heenviet. Rond 1350 voegde men aan de oostzijde een woonvleugel toe en omstreeks 1500 volgde een verdere uitbreiding (opgegraven 1959). Het kasteel werd in 1572 door de Watergeuzen verwoest en verviel daarna tot ruïne (geconsolideerd 1960-'68).

Woonhuizen. Enkele diepe huizen aan de Markt hebben een 16de- of 17de-eeuwse kern en later vernieuwde gevels. Het huis Markt 8 heeft een in de 18de eeuw afgeknotte vroeg-17de-eeuwse trapgevel van gele steen met accenten in rode baksteen. Ook het in de kern 17de-eeuwse, maar nu gepleisterde, huis Markt 1 zal oorspronkelijk ook een trapgevel hebben gehad. Markt 9 en 10 vormen een fraaie combinatie van een smalle en een brede halsgevel uit het tweede kwart van de 18de eeuw. Inwendig heeft nummer 9 vroeg-16de-eeuwse consoles. Beide huizen zijn rond 1954 gerestaureerd. Andere voorbeelden van kleine simpele 18de-eeuwse halsgevels zijn te vinden bij Markt 7 en 17 en Toldam 2. Het met lijstgevel en omlijste ingang uitgevoerde huis Markt 16 dateert uit circa 1800. Het statige huis Markt 4 is voorzien van een gevel uit circa 1820 en stoeppalen met empiredetails.

Heenvliet, Woonhuizen Markt (1999)

Heenvliet, Ruïne van kasteel Ravesteyn (1994)

De gepleisterde gevels van Markt 14 en 15 dateren beide uit circa 1860; die van nummer 14 heeft een omlijste ingang en eclectische details. Rond 1910 verrees het dwarse eenlaagspand Vissersdijk 5.

Boerderijen. Voorbeelden van boerderijen met zijlangsdelen en een woonhuis met ingezwenkte lijstgevel zijn Kerkweg 2 (circa 1840) en Wieldijk 2 (1866).

[p. 265]

De hardstenen pomp met Lodewijk XIV-decoratie op de Markt dateert uit 1755 en is afkomstig uit Zwolle (geplaatst 1949).

Het voorm. tolhek (Toldam ong.) staat aan het begin van de in 1602 over de Bernisse gelegde toldam met brug en dateert uit 1756. Aan de kant van de Markt zijn de wapens van Heenvliet en ambachtsheer Jean Louis van Alderwerelt zichtbaar en aan de andere zijde die van Geervliet en Putten. Het in opzet 17de-eeuwse eenlaagspand Stationsweg 1-3 diende tot 1930 als tolhuis.