Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Haastrecht
(gemeente Vlist)

Kleine stad, ontstaan rond 1100 op de plaats waar de monding van de Vlist in de Hollandse IJssel werd afgedamd (vermelding 1108). Er ontstond een regelmatige verkaveling langs de aan de zuidzijde van de IJssel gelegen dijk (Hoogstraat). Van het hier gebouwde kasteel (vernieuwd 14de eeuw) zijn geen sporen bewaard gebleven. Haastrecht kreeg in 1397 tolvrijheid en later ook eigen rechtspraak, maar ontwikkelde zich door concurrentie van Gouda en Schoonhoven niet tot een echte stad. In 1446-'47 legde men een sluis in de Vlist (sluis gedicht 1908) en vanaf 1467 lag bij

Haastrecht, R.K. St.-Barnabaskerk (1993)

Haastrecht korte tijd een brug over de IJssel (vanaf 1883 opnieuw). Haastrecht leed onder brandschattingen in 1511-'12 door Gelderse troepen en in 1575 tijdens de Opstand. De vlas- en hennepteelt zorgde voor economische bloei, maar Haastrecht bleef een niet verder ontwikkelde dijk-damstad. Voor het gebied opvallend zijn de katholieke kerk (midden 19de eeuw: 1854) en het klooster (1922) die men aan de zuid- en oostzijde van de stad bouwde. Na de Tweede Wereldoorlog is Haastrecht vooral verder aan de zuidzijde uitgebreid. De haven is in 1969 gedempt. De Herv. kerk (Kerkplein 9), oorspronkelijk gewijd aan Maria Lichtmis, is een kruiskerk met een halfingebouwde toren van twee geledingen met houten lantaarn. De van decoratieve spaarvelden met boogfriezen voorziene onderste torengeleding stamt uit de tijd van de vroegste kerkvermelding (1275-'80). Eind 14de eeuw kreeg de toren een tweede, vroeg-gotische, geleding en raakte de toren deels ingebouwd. De verhoging en verbreding van de kerk tot een driebeukige pseudo-basilicale opzet kwam tot stand in de tweede helft van de 15de eeuw; het transept volgde later in die eeuw. Na de verwoesting in 1575 werd de kerk in 1609-'11 hersteld zonder koor en heeft men de triomfboog tussen koor en schip dichtgemetseld. De torenbekroning werd in 1779-'80 vernieuwd en gelijk met een inwendige modernisering

Haastrecht, R.K. St.-Barnabaskerk, interieur (1993)

van de kerk in 1851-'53 verrees aan de noordoostzijde een classicistische consistorie. Nadat de kerk in 1896 was uitgebrand, kreeg de toren in 1897 een nieuwe houten bekroning naar plannen van F. van der Straaten en H.J. Nederhorst. In 1964 is de kerk nogmaals uitgebrand en de huidige torenbekroning is dan ook een kopie van die uit 1897. Bij de restauratie is de toreningang in romaanse stijl vormgegeven en heeft men de kerk aan de oostzijde met een koortravee uitgebreid. De omtrek van het verdwenen koor is met lage muurtjes aangegeven. In het interieur resteren twee pijlers met koolbladkapitelen (circa 1500) aan de oostzijde van het transept. Afkomstig uit de Herv. kerk van Bovenkarspel (NH) is het door L. van Dam & Zn. gebouwde orgel (1847; overgebracht 1968).

Het voorm. kerkhof rond de verhoogd gelegen kerk bevat nog enkele grafzerken. Opvallend is verder het in rijke Lodewijk XVI-stijl uitgevoerde brandspuithuisje (Kerkplein 11; circa 1790). De pastorie (Kerkstraat 1), een fors neoclassicistisch pand met omlijste ingang en geblokte pilasters, dateert uit 1851-'53.

De R.K. St.-Barnabaskerk (Grote Haven 8) is een neoclassicistische zaalkerk met dakruiter, gebouwd in 1853-'54 naar ontwerp van W.J. van Vogelpoel ter vervanging van een

[p. 258]

Haastrecht, Stadhuis (1994)

schuurkerk uit 1682. De rijk uitgevoerde voorgevel heeft een hoogopgaande middenpartij met dorische pilasters, beeldnis en fronton. In 1927 zijn een kleine doopkapel en enkele biechtkapellen aangebouwd. De achtergevel verbergt in de laatste travee een vijfzijdige apsis met gebrandschilderde ramen en in de hoeken een sacristie en een ‘biechthuis’, alsmede de onderkelderde kosterswoning. Het exterieur is gerestaureerd in 1986. Het in 1950 en 1966 gewijzigde interieur wordt gedekt door een tongewelf en bevat een door C. Stulting en P. Maarschalkerweerd gebouwd orgel (1845; uitgebreid 1880), een uit de voorm. Bonifaciuskerk te Dordrecht afkomstig neobarok hoofdaltaar (1868, L. Veneman) en een preekstoel (circa 1870) uit de voorm. Nicolaas Pieckkerk te Gorinchem.

Het kerkhof, aangelegd in 1825 en vergroot in 1883, heeft een houten baarhuisje uit 1864. De forse en sobere pastorie (Grote Haven 10) verrees in 1877 onder leiding van bouwpastor W. Putman. In de tuin staat een H. Hartbeeld (1927).

Het passionistenklooster ‘St. Gabriël’ (Provincialeweg Oost 60-62), gelegen aan de oostzijde van Haastrecht, werd in 1920 gesticht door de paters Passionisten uit Mook-Molenhoek. J. Franssen ontwierp de brede kloostervleugel en de sobere traditionalistische kruiskerk (1921-'22) met recht gesloten koorapsis

Haastrecht, Huis Bisdom van Vliet met koetshuis

en een ongelede toren met tentdak.

Overige kerken. Van na de oorlog dateren de Herv. kerk (Liezeweg 31; 1960, W.F. Mulckhuyse), een eenvoudige zaalkerk met dakruiter, en de Geref. kerk (Hoogstraat 134; 1960, L. van der Linde).

Het stadhuis (Hoogstraat 79) is een onderkelderd diep pand uit 1618, voorzien van een maniëristische trapgevel met sierankers. De bel-etage, waar zich in het verleden de Vierschaar bevond, is toegankelijk via een hoge bordestrap met twee schildhoudende leeuwen op de balustrade. De met kruisgewelven gedekte kelder van het voorhuis diende vermoedelijk als onderkomen van de wacht. In de met tongewelven gedekte achterste kelder bevonden zich de cachotten. Het achterhuis bevat de raadzaal met een schouw (tweede helft 18de eeuw) en op de verdieping de burgemeesterskamer met een maniëristische schouw (circa 1618). Het raadhuis is verbouwd in 1823 en gerestaureerd in 1907 (L. Couvée) en 1956-'57 (G. van Hoogevest). Rond 1957 heeft men een L-vormige aanbouw toegevoegd.

Huis Bisdom van Vliet (Hoogstraat 166). Dit zeer forse tweelaags pand in eclectische vormen werd in 1874-'77 gebouwd in opdracht van Marcellus Bisdom van Vliet († 1877) ter plaatse van een 18de-eeuwse voorganger. De rijk uitgevoerde gevel risaleert asymmetrisch maar heeft in het midden een ingangspartij met segmentvormig fronton. Een mezzanino en kroonlijst met gesneden koppen als consoles dragen de attiek. De weelderige stucwerkdecoraties in het interieur zijn naar ontwerp van F.P.C Schild en uitgevoerd door Th. Hooft en C. Straver. De dochter P.M. Lefèvre de Montigny-Bisdom van Vliet legateerde het huis bij haar overlijden in 1923 als museum aan de Stichting Bisdom van Vliet.

Bij het huis staan een koetshuis (Hoogstraat 164; 1879), uitgevoerd in vroege neorenaissance-stijl, en een dienstwoning (1907). Verder is er een gepleisterde voorm. oranjerie (Hoogstraat 113; circa 1800) met aan de achterzijde nog de originele ramen. De achtertuin in eenvoudige landschapsstijl loopt door tot aan de IJssel. Aan de zuidzijde van het huis ligt een oude overtuin met drie oude beuken (volgens de overlevering geplant 1694-'98). Deze vermoedelijk rond 1875 gewijzigde landschappelijke tuin heeft een smeedijzeren toegangshek in Lodewijk XV-stijl (18de eeuw, gewijzigd 1880) en bevat natuurstenen beelden van Hercules en Neptunus (1720, Ignatius van Logteren), de onderbouw van een verdwenen tuinkoepel en verder een kunstmatig eiland met restanten van een grot met ‘rotsblokken’ (vulkanische slakken). Ook is er een particuliere begraafplaats, bestaande uit een tombe voor P.M. Bisdom van Vliet († 1923) en haar echtgenoot J.J. de Lefèvre de Montigny († 1881), alsmede een zerk voor

[p. 259]

hun in 1906 overleden hond.

Woonhuizen. De oudste huizen in Haastrecht zijn diepe panden met een topgevel en vaak één bouwlaag. Uit de eerste helft van de 17de eeuw stammen Hoogstraat 90, met trapgevel met accoladeboog boven de ingang, en Hoogstraat 104 met een halsgevel met fronton. Het huis Kleine Haven 5 heeft door een afluiving een asymmetrische tuitgevel gekregen. Op de deurkalf prijkt de datering ‘1656’ (gerestaureerd 1938). Ook het al in 1671 vermelde voorm. schoolhuis Kerkplein 10 heeft een afluiving met gezwenkte gevel. Dit gedeelte heeft men samen met de klokgevel in 1767 vernieuwd (gerestaureerd circa 1980). Een mooie klokgevel met rijke deurpartij in Lodewijk XV-stijl (circa 1750) bezit Grote Haven 66. Ook hier bevindt zich aan één zijde een extra geveltravee. Andere voorbeelden van in opzet 18de-eeuwse gevels zijn te vinden bij Hoogstraat 88, Kerkstraat 7-9, Kerkplein 8 en Hoogstraat 64 (eind 18de eeuw).

Rond 1800 verrees het rijzige huis Hoogstraat 158; ernaast staat een stalgebouw met rood geschilderde tuitgevel. Vroeg-19de-eeuws is de halsgevel van Kerkstraat 2. Het brede tweelaags herenhuis Hoogstraat 154 heeft een neoclassicistische gevel uit circa 1830 en een mogelijk nog 17de-eeuwse kern. Sober neoclassicistisch van vorm is de wit gepleisterde villa Hoogstraat 172 (circa 1840). Een gevel met dorische pilasters bezit het rond 1850 gebouwde eenlaags buurpand Hoogstraat 156 (voorm. Nutsspaarbank). Het hofje Van Zijll van den Ham (Hoogstraat 52-62), bestaande uit vier huisjes met zes woningen, werd in 1866 (gevelsteen) gebouwd door metselaar A. Folk uit een legaat van H.B. van Zijll van den Ham uit Den Haag. Een gepleisterd neoclassicistisch poortje met een gevelsteen vormt de verbinding tussen de twee pandjes met tuitgevels aan de straatzijde.

Het oorspronkelijk als burgemeesterswoning gebouwde pand Hoogstraat 152, later ingrijpend verbouwd tot hotel-restaurant, heeft een gepleisterde eclectische voorgevel (circa 1870) en achter een dubbele klokgevel (begin 18de eeuw). Een gepleisterde gevel met eclectische details en omlijste ingang vormt de voorkant van het in de kern 18de-eeuwse dwarse herenhuis Hoogstraat 84-86, dat rond 1870 werd gesplitst. Neogotische details, spitsboogvensters en een achtzijdige entreetoren kenmerken de villa Provincialeweg West 12-14 (circa 1870). Op het dak liggen Oegstgeester pannen. In 1905 lieten de dames Drost, mogelijk naar ontwerp van hun neef J. Drost, de dubbele villa Hoogstraat 160-162 bouwen met een centrale hal en twee tuinkamers. Het eenlaagspand Hoogstraat 9-11 heeft een aardige winkelpui (circa 1900). Voorzien van neorenaissance-details is het herenhuis Hoogstraat 174 (circa 1910) met erker en koetshuis. Het dubbelpand Het Oude Kostershuis (Grote Haven 4-6; circa 1905) vertoont jugendstil-details en het dubbele huis Provincialeweg Oost 56-58 (1923) heeft sobere expressionistische details.

Boerderijen. Uit 1658 stamt de hallenhuisboerderij Theodorushoeve (Provincialeweg Oost 15) met rood gesausde gevel. In de kern 17de-eeuws is de hallenhuisboerderij Provincialeweg Oost 85, waarvan het gepleisterde voorhuis hoger is opgetrokken dan de stal. Eveneens 17de-eeuws is de eenbeukige kaasboerderij Het Paradijs (Provincialeweg West 21), die opvalt door de gevel met klein oeil-de-boeuf, sieranker en segmentvormig fronton. Eind 18de eeuw heeft men de stal vernieuwd en de voorgevel voorzien van een ingangsomlijsting. De 17de-eeuwse boerderij Steinsedijk 47 heeft een dwars geplaatst voorhuis met kelder en opkamer. De boerderij Provincialeweg West 25 bestaat uit een - ongebruikelijk - parallel aan de straat gelegen 18de-eeuwse schuur en een dwars geplaatst woonhuis met bordestrap uit circa 1860. Uit de 18de eeuw dateren de hallenhuisboerderijen Josephina's Hoeve (Provincialeweg Oost 87) en Elisabethshoeve (Provincialeweg Oost 57; gepleisterde voorgevel). De Henriette Petronella's Hoeve (Provincialeweg West 23) en de boerderij Provincialeweg West 33 zijn vroeg-19de-eeuwse voorbeelden van dit type. Andere voorbeelden zijn Provincialeweg West 35 (circa 1860) en Steinsedijk 35 en 65 (beide circa 1880). Een ingezwenkte lijstgevel hebben de Hoeve Kloosterbrouwerij (Steinsedijk 3, 1860) en de boerderijen Steinsedijk 45 (1857), Steinsedijk 33 en Steinsedijk 37 (circa 1860). De Hoeve Tandem (Steinsedijk 39, 1898) en de boerderijen Provincialeweg Oost 89 (1888) en Arbeid Adelt (Provincialeweg Oost 41, circa 1900) zijn voorzien van gesneden windveren en een serliana.

Een dwars geplaatst woonhuis hebben de boerderijen Provincialeweg Oost 91 (18de eeuw) en Provincialeweg Oost 105 (circa 1860); dat bij 't Huis te Rosendael (Provincialeweg Oost 37; circa 1880) is wit gepleisterd en voorzien van sierlijke windveren. Voorbeelden van jongere boerderijen zijn Avondrust (Hoogstraat 127; circa 1915) en Tempelhof (Steinsedijk 11; 1930).

Horeca. Een 17de-eeuwse oorsprong heeft het diepe pand van café-bar De Keyser (Hoogstraat 100), waarvan de gepleisterde ingezwenkte lijstgevel een gevelsteen uit 1622 bevat. Het pand van de ernaastgelegen slijterij, Hoogstraat 102, stamt ook uit de 17de eeuw. Bij Huis den Hoek (Hoogstraat 124-126) werd omstreeks 1890 een café uit 1625 vervangen door nieuwbouw. Op een markante plaats ligt het logement Over de brug (Veerstraat 1), gebouwd in 1883 toen de tolbrug over de Hollandse IJssel gereedkwam. Tussen 1914 en 1942 diende het ook als tramstation.

Het verenigingsgebouw ‘Concordia’ (Bredeweg 6), een H-vormig neorenaissance-pand met tuitgevels aan de kopse einden, werd 1900-'01 gebouwd in opdracht van mevrouw P.M. Lefèvre de Montigny-Bisdom van Vliet als kunst- en sportgebouw. Het ontwerp is van F. van der Straaten en H.J. Nederhorst.

De voorm. wasserij (Hoogstraat 2) is een klein bedrijfsgebouw uit 1929, ontworpen in kubistisch-expressionistische stijl.

Gemalen. In 1872 (gevelsteen) gebouwd als een van de eerste stoomschepradgemalen is het gemaal De Hooge Boezem achter Haastrecht (Hoogstraat 31), dat ook bekend staat als gemaal ‘S.I. van Nooten’. Het in eclectische vormen uitgevoerde driebeukige gemaal bevat ketels (links), een stoommachine

[p. 260]

Haastrecht, Gemaal De Hooge Boezem (1995)

(midden) en schepraderen (rechts). De twee in 1914 geplaatste centrifugaalpompen zijn in 1952 vervangen door elektromotoren (buiten bedrijf gesteld 1979). Eveneens in eclectische vormen uitgevoerd is de machinistenwoning (Hoogstraat 80; 1873).

Aan de noordwestzijde van Haastrecht ligt het gemaal van de polder Stein (Steinsedijk 1; 1883) met machinistenwoning, maalkolk en doorlaatsluisje. Ten oosten ten oosten van Haastrecht staan twee gemalen. Gevels met klimmende friezen heeft ook het gemaal van de polders Polsbroek en Groot en Klein Keulevaart (Provincialeweg Oost 113a; 1881, nieuw gemaal 1990). Het gemaal van de polder Hoenkoop (Provincialeweg Oost 67; 1884) is ontworpen door H. Paul.

Bruggen. Bij de gedempte haven ligt over de Vlist een bakstenen boogbrug (bij Hoogstraat 104), voorzien van cartouches met reparatiedata (1603 en 1704). De in 1883 als tolbrug gebouwde ophaalbrug over de Hollandse IJssel (Veerstraat ong.) is vervaardigd door ijzergieterij ‘De Prins van Oranje’ en heeft een gietijzeren hameipoort en een genagelde welijzeren balans.

Grenspalen. Bij Steinsedijk 65 staat een hardstenen grenspaal met het wapen van Hekendorp (eerste helft 18de eeuw). Een paal zonder opschrift bevindt zich bij Hoogstraat 127.

De Alg. begraafplaats (Provincialeweg Oost ong.) werd in 1893 aangelegd. De gedenksteen ter ere van J.J. de Lefèvre de Montigny († 1881) is toen geplaatst door zijn echtgenote.