Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Bergambacht

Dorp, ontstaan in de 12de eeuw op een donk (Kerksingel). Het rond 1250 op een zuidelijker gelegen donk gebouwde kasteel 's Heer Aartsberg (herbouwd circa 1610) werd in 1909 gesloopt. De bebouwing van het in 1512 door Gelderse troepen verwoeste dorp ontwikkelde zich in noordelijke richting langs de Raadhuisstraat/Hoofdstraat tot de haaks hierop staande ontginningsas met daaraan gehuchten als Benedenberg en Bovenberg. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan de oostzijde uitgebreid en heeft zich industrie gevestigd aan de zuidzijde (nabij de Lek).

De Herv. kerk (Kerksingel 2), vermoedelijk oorspronkelijk gewijd aan St. Laurentius, is een eenbeukige kerk met twee transeptachtige zijkapellen en een forse toren van twee geledingen met torenopbouw en tentdak. Van de in oorsprong 14de-eeuwse kerk resteert muurwerk met metseltekens aan de noordzijde onder de waterlijst. Het 15de-eeuwse koor stortte in bij een storm in 1674 en werd niet herbouwd. De 15de-eeuwse zuidkapel heeft men begin 17de eeuw westwaarts verlengd. Kort na 1512 verrees de uitzonderlijk forse toren voorzien

[p. 86]

Bergambacht, Raadhuis (1995)

van speklagen en haakse steunberen (met pinakels). De eerste zolder diende als cachot. De vroeg-16de-eeuwse noordkapel werd in 1616 vergroot tot grafkapel voor de ambachtsheer. In 1860 kwam tegen het schip aan de zijde van het verdwenen koor een consistorie. Bij het herstel na een kerkbrand in 1891 konden de muren worden gehandhaafd en kreeg de toren een neogotische bekroning. Die spits is vervangen door een reconstructie van de situatie van vóór 1891 tijdens de torenrestauratie van 1960-'65. De kerk is vervolgens gerestaureerd in 1972-'74. Tot de inventaris behoren een uit Middelie (NH) afkomstige preekstoel (1661) en een door de firma Gabry gebouwd orgel (1903). In de noordkapel ligt de grafzerk van ambachtsheer Jacobus Magnus († 1625).

Het voorm. raadhuis (Raadhuisstraat 5) is een dwars eenlaagspand gebouwd in 1894 in neorenaissance-stijl. Een dubbele bordestrap geeft toegang tot het open rondboogportiek in de vooruitstekende entreepartij met houten klokkentorentje.

De Chr. lagere school (Badhuisstraat 17) is een vierklassige school met dakruiter, gebouwd rond 1920 in sobere traditionalistische vormen.

Woonhuizen. Het van een tuitgevel voorziene 18de-eeuwse diepe huis Raadhuisstraat 14-16 werd in de 19de eeuw gesplitst (winkelpui begin 20ste eeuw). Uit de 19de eeuw dateren de ingezwenkte lijstgevel van Raadhuisstraat 8 (circa 1840), het middenganghuis Hoofdstraat 80 (circa 1880), met hoger opgaand middenrisaliet, en de in een combinatie van neorenaissance- en chaletstijl uitgevoerde dokterswoning Hoofdstraat 139 (1896). De laatste toont een reliëf met aesculaap in de boog boven het zoldervenster. Door de jugendstil beïnvloed zijn de panden Hoofdstraat 69-71 en Hoofdstraat 113 (beide circa 1905). Zakelijk-expressionistische vormen vertonen Burg. Uilkensstraat 13-15 (circa 1925) en traditioneler van opzet is de volkswoningbouw Dijklaan 138-172 (circa 1925).

De windmolen ‘De Arend’ (Molenlaan 14a) is een ronde stenen stellingmolen met een met riet gedekte kap. Deze in 1869 gebouwde korenmolen is gerestaureerd in 1980.

Bergambacht, Woonhuis Hoofdstraat 139

Watertoren ‘De Vijf Gemeenten’ (Dijklaan 13) verrees in 1937 naar ontwerp van P.D. Stuurman voor de watervoorziening van de gemeenten Bergambacht, Ammerstol, Stolwijk, Vlist en Berkenwoude. Het betonnen vlakbodemreservoir is met baksteen bekleed en voorzien van zakelijk-expressionistische details en een koperen koepel.

De voorm. brandweerkazerne (H.B. Nederburghplein 2) is rond 1950 gebouwd en heeft een markante slangentoren, opgetrokken in vakwerk van beton en baksteen.

Het pompstation van de Haagse Duinwaterleiding (Provincialeweg ong.) is in 1955 gebouwd naar een ontwerp uit de jaren dertig van M.J. Luthmann, met het doel Den Haag van drinkwater te voorzien. Een 30 kilometer lange leiding leidt het water naar de Scheveningse duinen, waar het nogmaals wordt gefilterd. Op het tot aan de Lek lopende terrein van het pompstation staan filter- en chloorgebouwen met gebogen daken in functionalistische stijl (noordzijde), een hoge schoorsteenpijp en dienstgebouwen. In zuidelijke richting bevin-

[p. 87]

den zich een aanvoertocht, een slib-berging en bezinkbekkens, aan de Lekzijde vlottergebouwtjes en buitendijks een inlaatkom.

De Alg. begraafplaats (Dijklaan 97) werd in 1828 aangelegd bij het gehucht De Bergstoep en heeft een achtzijdige aula (circa 1925). Interessant is het grafmonument met vaas op postament voor burgemeester P.J. Smits († 1889).

Boerderijen. In het dorp hebben de gepleisterde boerderij Hoofdstraat 4 en de krukhuisboerderij Hoofdstraat 22 een 18de-eeuwse kern en zijn Voorstraat 9 en 10 voorbeelden van 19de-eeuwse keuterboerderijen. Ter plaatse van het in 1909 gesloopte kasteel van de ambachtsheer staat de huidige boerderij ‘Het Slot’ (Dijklaan 3), waarin een wapensteen uit 1610 is ingemetseld. De ingang van het voormalige kasteelterrein wordt gevormd door een 18de-eeuws smeedijzeren inrijhek met gemetselde pijlers, voorzien van wapendragende leeuwen. In het buitengebied liggen veel monumentale boerderijen, waarvan de oudste stammen uit de 17de eeuw en zijn voorzien van een uitbouw met kelder en opkamer. Een diep en aan twee zijden uitgebouwd voorhuis heeft de monumentale herenhoeve Bouwlust (Bovenberg 54-56) uit circa 1650. De keukentravee heeft men in 1671 uitgebouwd met een classicistische zijtopgevel met festoenen en fronton. Van een rond 1800 uitgevoerde inwendige verbouwing dateert een schouw in Lodewijk XVI-stijl. Een tweebeukige schuur werd in de 18de eeuw gebouwd. Andere voorbeelden van krukhuisboerderijen met een 17de-eeuwse oorsprong zijn Tussenlanen 24 en Tussenlanen 35 (inwendig tegeltableaus). Opvallend zijn ook Bovenberg 90 (17de eeuw; met bolkozijn), Benedenberg 81 en Benedenberg 109-111 (circa 1700). Krukhuisboerderijen uit de 18de eeuw met grote houten schuren zijn Tussenlanen 15 (gepleisterd woongedeelte) en Bovenberg 70 (1762), waar de schuur dwars tegen het voorhuis is aangebouwd. De boerderijen Tussenlanen 39-41 en 40-42 dateren uit circa 1800. De herenboerderij Tussenlanen 11-13 (1661) heeft een aan twee zijden symmetrisch uitgebouwd diep voorhuis en is voorzien van sierankers en geblokte ontlastingsbogen.

Bergambacht, Boerderij Tussenlanen 11-13

De keukentravee wordt gemarkeerd door een trapgevel. De gevelbekroningen en de kruisvensters zijn reconstructies uit 1942. De inwendige opbouw bestaat uit ankerbalkgebinten in voor- en achterhuis. Andere voorbeelden van boerderijen met een dwars geplaatst voorhuis zijn de Geertruidahoeve (Benedenberg 42), de boerderij Bovenberg 64-66 (circa 1850) met Philibert-kapspanten (voorhuis) en een deels houten achterhuis, en de boerderij Benedenberg 77 (circa 1900) met gekleurde bakstenen sierlijst en tegels in de boogtrommels.

Veel voorkomend zijn hallenhuisboerderijen met een driebeukig voorhuis, zoals De Jacobushof (Bovenberg 52) uit 1671. Voorbeelden van dit type met aan de noordzijde een kelder en opkamer zijn Zuidbroek 161-163 (circa 1800), Benedenberg 94 (circa 1860) en Bovenberg 82 (circa 1880), de laatste twee met dwarsdeelschuren. Een 17de-eeuwse kern heeft de grote hoeve Benedenberg 64-66. De hogere tweebeukige schuur is 18de-eeuws. Rond 1870 heeft men de keuken-kamer in het achterhuis voorzien van een topgevel. In de toen ook vernieuwde voorgevel zit een karakteristieke serliana. Deze is ook toegepast bij de boerderijen Benedenberg 126 (circa 1880), Hoop en Zegen (Bovenberg 84, 1886), Benedenberg 59 (circa 1905) en Tusschenlanen 44 (circa 1910). Schaars zijn langhuisboerderijen met ingezwenkte lijstgevels, zoals Bovenberg 78 en Bovenberg 92-94 (beide circa 1860) of de gepleisterde Adriana Wilhelmina Hoeve (Bovenberg 57; circa 1860).

De grote Amerikaanse windmotor ‘Zuidbroeksemolen’ (hoek Provincialeweg-Opweg), gelegen ten noorden van Bergambacht, is van het type Hercules Metallicus met een stalen vijzel en 24 rotorbladen (gerestaureerd 1994). Deze windmolen, vervaardigd door de Deutsche Windturbinen Werke (Dresden) en geleverd door de firma R.S. Stokvis (Rotterdam), verving in 1922 een oude windmolen voor de bemaling van de polder Zuidbroek.

Bergambacht, Amerikaanse windmotor (1994)