vierkant plein met daarop een kerk en een raadhuis. Zuidoostelijk hiervan bevinden zich de in 1987 opgegraven resten van het middeleeuwse kasteel De Torenberg. Het ten oosten van Zaamslag gelegen Hellegat werd in 1861 gedeeltelijk ingepolderd (Willem III-polder). Na de Tweede Wereldoorlog is Zaamslag aan de noordoost- en de zuidwestzijde uitgebreid.
De Herv. kerk (Plein 2) is een recht gesloten kerk met lage zijbeuken voorzien van haakse kappen en een toren van twee geledingen met achtzijdige lantaarn en naaldspits. De met neoromaanse details uitgevoerde toren verrees in 1877. De in opzet uit 1658 daterende kerk werd in 1898 naar plannen van J.R. de Kruijff en uitvoerend architect J. Wisse vervangen door de huidige kerk, die met de noordbeuk aan de toren is vast gebouwd. Tot de inventaris behoren een preekstoel (derde kwart 17de eeuw) met empire-trap (1842) en een door Van den Haspel, Scholgens en Van der Weijde gebouwd orgel (1868; uitgebreid 1952).
Overige kerken. De
Geref. kerk (Terneuzensestraat 2) is een recht gesloten kruiskerk van 1911, voorzien van een terzijde geplaatste ongelede toren met naaldspits. De kerk bevat een door A. Standaart gebouwd orgel (1921). De
Chr. Geref. kerk (Axelsestraat 9) is een van 1884 daterende - en later verbouwde
Zaamslag, Geref. kerk
Zaamslag, Raadhuis en Herv. kerk
- sobere zaalkerk. Rond 1950 gebouwd is de
Geref. kerk Vrijgemaakt (Terneuzenseweg 31), een zaalkerk in traditionalistische stijl met lage aanbouwen en een dakruiter.
Het voorm. raadhuis (Plein 1), een L-vormig pand met in de gepleisterde onderbouw oorspronkelijk een brandspuithuis, cachot en dienstwoning, dateert van 1904. Een gemetselde trap leidt naar het in neorenaissance-stijl uitgevoerde raadhuisgedeelte, waarvan de hoofdvleugel is voorzien van trapgevels. Rond 1950 heeft men het basement veranderd door de aanbouw van een bad- en een archiefruimte. In 1970 is het pand in particuliere handen overgegaan.
Woonhuizen. Uit het derde kwart van de 19de eeuw dateren de gepleisterde huizen Plein 13 en Plein 33. Kleurige metselwerkaccenten hebben het woon- en winkelpand Polderstraat 1 (circa 1910) en het woonhuis Polderstraat 5 (1918). Rationalistische details uit circa 1910 vertonen het huis Terneuzensestraat 6 en de dokterswoning Axelsestraat 2. De vrijstaande villa's Axelsestraat 16 en Polderstraat 11 zijn beide rond 1925 met expressionistische details gebouwd, vermoedelijk naar ontwerp van eenzelfde architect. De rijzige dokterswoning Plein 42 is rond 1935 uitgevoerd in zakelijk-expressionistische vormen.
De Alg. begraafplaats (bij Veerstraat 24) werd aangelegd in 1829. Om het oudste centrale deel ligt een meer recent L-vormige gedeelte. Onder de graftekens bevinden zich enkele zeer grote zerken, aangeduid als ‘grafstede’, waaronder die voor burgemeester A. Dees († 1851), L. Kryn Moes († 1886) en de grafsteen voor dominee G. van Dis († 1936).
Boerderijen. Rondom Zaamslag bevinden zich enkele interessante boerderijen met een dwars geplaatst eenlaags woonhuis en een vrijstaande schuur. Het woonhuis van de boerderij Aandijkseweg 6 heeft mogelijk een 17de-eeuwse kern. De bijbehorende grote Zeeuwse schuur is 18de-eeuws en heeft aan de lange zijde twee stel mendeuren met opgewipte dakgedeelten daarboven. Bij de bouw van de boerderij Reuzenhoek 1, kort na 1650 werd gebruik gemaakt van middeleeuwse bakstenen, afkomstig van de ruïnes van het oude dorp. Van de boerderij Molenstraat 6 bezit het gepleisterde woongedeelte een 18de-eeuwse kern, hetgeen ook het geval is bij de woonhuizen van de boerderijen Valweg 6 en Veerstraat 59. Van de in 1868 gebouwde boerderij met schuur Eben Haëzer (Koning Willem III-weg 4) heeft het eenlaags woongedeelte inwendig een kamer met beschilderd behang en een kamer met gemarmerde panelen en lambriseringen. Bijzonder is ook de blauwe kleur van het houtwerk van de schuur. Eind 19de eeuw gebouwd zijn de boerderijen Drieweg 1 en Terneuzensestraat 75; beide hebben een schuur uit circa 1930. Rond 1925 opgetrokken is de boerderij Veerstraat 26, bestaande uit een vierkant eenlaags woonhuis en een bakstenen schuur met mansardedak.
Zaamslag, Woonhuis Plein 42
Auteursrechtelijk beschermd