Monumenten in Nederland. Zeeland

[p. 229]

Sluis, Binnenstad vanuit het zuiden

Sluis

Stad, gesticht rond 1280 op de plaats waar het Zwin zich splitste in een tak naar Brugge en een zijtak richting Gent. De nederzetting, die tot 1331 Lamminsvliet heette, kreeg in 1290 stadsrechten van de graaf van Vlaanderen en groeide uit tot een voorhaven van Brugge. Daartoe werd de zijtak van het Zwin omgevormd tot een buiten- en binnenhaven (met spuikom). De naar de uitwateringssluis genoemde stad ontwikkelde zich in een halve maanvorm, met bebouwing tussen de Zuiddijk en de nieuwe dijk (Hoogstraat) en als centrum de Markt met het stadhuis. De kerken (Mariakerk en Janskerk) kwamen in de uithoeken te liggen. Beducht voor de concurrentie van Sluis plunderden Bruggelingen de stad in 1323. Rond 1380 liet graaf Lodewijk van Vlaanderen aan de noordzijde (nabij de huidige begraafplaats) een kasteel bouwen. Tussen 1382 en 1432 volgde de aanleg van een eerste ommuring.

In 1393 had Sluis te lijden van een stadsbrand en eind 15de eeuw van de toenemende verzanding van het Zwin. Rond 1506 was nog slechts een derde van Sluis bewoond. Sluis werd in 1587 door de Spanjaarden onder leiding van de hertog van Parma veroverd en in 1604 door prins Maurits heroverd. De in 1699-1702 verbeterde vesting kon de verovering door de Fransen in 1747 en 1794 en de Belgen in 1830 niet voorkomen. Bij de beschieting in 1794 raakte het kasteel beschadigd, waarna het in 1820 werd afgebroken. De Mariakerk was al rond 1605 gesloopt, de Janskerk brandde in 1811 uit en werd in 1823 tot op de fundamenten afgebroken. Deze zijn nog zichtbaar (St.-Jansstraat ong.). In 1839 werd de vestingfunctie van Sluis opgeheven. In 1861 verloor Sluis de havenfunctie toen men het Paswater, een restant van het Zwin, afdamde; dit terwijl in 1857-'58 nog een kanaal naar Damme en Brugge was aangelegd.

Een bombardement op 11 oktober 1944 verwoestte de oude stadskern van Sluis. Hierbij ging onder meer de Herv. kerk (1824) verloren. De wederopbouw kwam tot stand naar plannen van F.H. Klokke, waarbij de stadsuitbreidingen - op enige bebouwing langs de uitvalswegen na - beperkt bleven tot het gebied binnen de nooit geheel volgebouwde oude vesting.

De R.K. St.-Joannes de Doperkerk (Oude Kerkstraat 20) [1] is een driebeukige kruiskerk met vijfzijdige koorsluiting, dakruiter en een toren met tentdak. Deze kerk met neogotische details verrees in 1925-'27 naar ontwerp van J. Oomen ter vervanging van een uit 1830 daterende voorganger. De in 1944

[p. 230]

Sluis, Ursulinerklooster

sterk beschadigde toren kreeg bij het herstel een tentdak. De inventaris dateert uit de bouwtijd van de kerk. Kloosters. Als uitvloeisel van de schoolwetten van Combes (1904) vestigden zich enkele Franse kloostergemeenschappen in Sluis. De Broeders van Saint Omèr stichtten het pensionaat Saint-Joseph, waarvan het in 1907-'08 tot stand gekomen U-vormige hoofdgebouw tot 1940 als zodanig dienst heeft gedaan en rond 1995 is gesloopt. De bijbehorende St.-Josephhoeve (Burg. Aernoudtsweg 5-9) en een dienstwoning (Heilleweg 79) bleven bestaan, beide uitgevoerd in een aan de jugendstil verwante vormgeving. Het imposante voorm. ursulinerklooster (St.-Annastraat 46) [2] is een drielaags U-vormig gebouw met neogotische details. Dit klooster werd gesticht door Franse kloosterzusters vanuit Haverlo (B). Van 1922 tot 1974 was het gebouw in gebruik bij andere congregaties en momenteel

Sluis, Ruïne Nieuwe Westpoort

dient het als hotel-restaurant. De zusters van ‘La Providence de Rouen’ lieten in 1909 een fors villa-achtig franciscanessenklooster (St.-Annastraat 151) bouwen. Dit klooster met rationalistische elementen werd in 1912 uitgebreid met een achterbouw, traptoren en kapel. Van 1931 tot circa 1990 was het bij een andere congregatie in gebruik.

Verdedigingswerken. Van de middeleeuwse stadsmuur resteren enkele poorten. De rond 1390 gebouwde westpoort, in 1432 nog uitgebreid met twee zware torens aan weerszijden van de haven, werd in 1437 door de Bruggelingen verwoest. In 1444-'56 volgde de bouw van de Nieuwe Westpoort, later Stenen Beer genoemd, (Blauwe Torenpad ong.) [3] met stenen afkomstig van de afgebroken middeleeuwse kerktoren van IJzendijke. De westpoort werd in 1587 opnieuw verwoest. De in 1968-'72 geconsolideerde en in 1990-'91 gerestaureerde ruïne bestaat uit de resten van een hoofdpoort met oorspronkelijk onderkelderde flanktorens, een vrijwel verdwenen voorpoort en een stenen beer ter scheiding van het zoute Zwinwater en het zoete water van de stadgracht. Van de in 1399-1406 gebouwde Zuidpoort (bij Nieuwstraat ong.) [4] resteert na een ingrijpende verbouwing in 1781 enkel een deel van de onderbouw (restauratie 1984). Hetzelfde geldt voor de in 1425-'32 gebouwde en in 1979-'80 gerestaureerde Oostpoort (Zuiddijk ong.) [5]. De dubbel omgrachte stadsmuur kreeg in 1567 een eerste bolwerk. De vestingwerken werden kort na 1604 verbeterd en in 1699-1702 naar plannen van Menno van Coehoorn gemoderniseerd door de aanleg van een gordel van bastions, tussengelegen courtines en ravelijnen. Latere aanpassingen vonden plaats in 1746, 1749 en 1811. Na de opheffing van de vesting in 1839 heeft men de verdedigingwerken niet geslecht. De restauratie van de hoofdwal aan de zuid- en oostzijde kwam rond 1948 tot stand.

Het stadhuis (Grote Markt 1) [6] is een fors rechthoekig gebouw met steunberen en een deels met natuurstenen beklede voorgevel, overgaand in een ingebouwd belfort dat wordt afgesloten door een schilddak en een balustrade met vier arkeltorentjes. Dit bouwwerk in gotische vormen kwam in 1390-'93 tot stand en werd - na schade door de stadsbrand van 1393 - in 1396 voltooid. Het in eerste instantie ‘poortersloge’ genoemde gebouw diende voor vergaderingen en feesten; bestuurd werd er vanuit het naastgelegen schepenhuis (beschadigd in 1794 en afgebroken in 1798). Bij de verbouwing en de verfraaiing van de poortersloge in 1423-'27 is waarschijnlijk de ondiepe natuurstenen voorbouw tot stand gekomen. Deze was oorspronkelijk afgesloten door een met kantelen bezette weergang, die zich langs de zijgevels voortzette tot aan de arkeltorentjes die de trapgevel aan de achterzijde flankeerden. Ook het spitsboogfries met kopjes aan de zuidzijde dateert van deze verbouwing. Opvallend is dat in de voorbouw de lagen in Gobertangesteen gescheiden zijn door een dunne laag gebakken tegels. Een gevelsteen herinnert aan een verbouwing in 1756, toen vermoedelijk het (in 1956 gereconstrueerde) ingangsbordes werd aangebracht. Naar plannen van J.A. Frederiks en onder supervisie van P.J.H. Cuypers werd het stadhuis in 1894-1904 gerestaureerd. In 1944 liep het gebouw zware schade op, waarbij alles boven borstweringshoogte op de verdieping verloren ging. De herbouw volgde in 1956-'60 naar plannen van F.H. Klokke, G.M. Sturm en J. de Wilde, onder supervisie van E.A. Canneman. In de toren kwam een nieuw carillon te hangen en aan de noordzijde verrees een nieuwe vleugel op de fundamenten van het in 1798 afgebroken schepenhuis.

Iets verdiept ligt een tweebeukige kelder, die als stadsarsenaal diende en waarvan de lage ribgewelven rusten op korte zuilen

[p. 231]

Suis, Stadhuis

zonder kapitelen. Deze zuilen en de zware gewelfribben zijn van natuursteen. Aan de voorzijde bevinden zich kleine kelders die als cachot dienden. In de burgerzaal daarboven staat een smeedijzeren hek van 1735, ontworpen door Jan Peter van Baurscheit de Jonge en gesmeed door F.H. Lievens voor de vierschaar van het Middelburgse stadhuis. Na daar in 1838 te zijn verwijderd, is het hek bij de restauratie van 1956-'60 hier geplaatst. Op de zaal daarboven, ook wel ‘schavotzaal’ genoemd, zijn enkele van de in 1944 verwoeste sleutelstukken gereconstrueerd op grond van afgietsels. De voorm. hoofdwacht (Grote Markt 15) [7] is een eenlaags gebouw met open galerij, voorzien van hardstenen impostlijsten en sluitstenen. Het werd midden 18de eeuw gebouwd, in 1819 aan de stad verkocht en in 1944

Sluis, Hoofdwacht

Sluis, Douanekantoor

grotendeels verwoest. Bij de restauratie in 1950-'51 is aan de achterzijde een brandweerkazerne (Julianastraat 2) ingericht met een ranke slangentoren voorzien van een vierkante lantaarn in traditionalistische vormen.

Het voorm. douanekantoor (Kaai 32) [8] nabij de kop van het Kanaal van Brugge naar Sluis is een eenlaagspand uit circa 1900 met rationalistische details. Aan de afsluitende wand van de havenkade bevindt zich een duiker met daarboven een memoriesteen ter herinnering aan de vernieuwing van de duiker in 1858 onder leiding van I.F. Hennequin.

Scholen. De voorm. openbare lagere school (Hoogstraat 35) [9] is in 1883 gebouwd als een vierklassige L-vormige

[p. 232]

Sluis, Openbare lagere school

school in neorenaissance-stijl. De R.K. lagere school ‘St. Jan’ (Brugstraat 13) [10] is een tweelaagse school met zes lokalen, gebouwd in 1911 met aangebouwde onderwijzerswoning (nr. 11).

Woonhuizen. Van de spaarzaam gewaard gebleven vooroorlogse bebouwing van Sluis heeft het diepe huis Kaai 3 een oudere - waarschijnlijk 17de eeuwse - kern. Een mogelijk oudere kern hebben ook de huizen Kaai 1, Beestenmarkt 1-3 en - gezien de klezoren in de hoeken van het muurwerk - ook Hoogstraat 56 en Kapelstraat 26-28. Voorbeelden van 19de-eeuwse bebouwing zijn de dwarse eenlaagspanden Plompe Toren 10 en Zuiddijkstraat 7-9. Het herenhuis Hoogstraat 7 uit 1902 vertoont jugendstil-details. Rijkere voorbeelden van de wederopbouwarchitectuur zijn Dinsdagstraat 31 (1946), met festoenen onder de vensters, Grote Markt 16-17 (circa 1950), met topgevels, en het woon- en winkelpand Kaai 30 (circa 1955). Voorbeelden van volkswoningbouw in deze trant zijn J.H. van Dalestraat 1-15 en Dinsdagstraat 34-42 (1948).

De windmolen ‘De Brak’ (Nieuwstraat 26) [11] staat op een oude vestingwal en is een hoge stellingmolen met een ronde bakstenen romp en een met dakleer beklede kap. De korenmolen werd in 1739 gebouwd voor Johannes van Weenegem door molenmaker Clement Pieter van Affelen. Bij het herstel van de oorlogsschade in 1950-'51 heeft men gebruik gemaakt van onderdelen van een molen uit Mill (N.B.).

Bankgebouwen. De rond 1950 in wederopbouwarchitectuur opgetrokken

Sluis, Pomp met drinkbak

AMRO-bank (Kaai 13) [12] heeft een opvallende balustrade met overhoekse pinakels en ronde pylonen. Het voorm. bankgebouw Grote Markt 20 [13], met middenrisaliet en fronton, kwam rond 1955 tot stand in traditionalistische vormen. Straatmeubilair. Aan de Kaai staan vijf van elders afkomstige hardstenen grenspalen. De middelste is een jurisdictiepaal, gebruikt tussen 1660 en 1794 als scheiding tussen het rechtsgebied

Sluis, Kruisdijkschans

van de stad Sluis en 't Vrije (buitengebied van Sluis). De andere vier zijn laat-18de-eeuwse grenspalen met de Staatse leeuw (Nederland) en de dubbelkoppige gekroonde adelaar (Oostenrijk). De Marktpomp (Markt ong.) bestaat uit een midden-18de-eeuws onderstuk in Lodewijk XV-vormen en een modern bovendeel. Op de Garenmarkt en Beestenmarkt staan twee identieke achtkantige gietijzeren pompen uit circa 1850, beide met een hardstenen pompbak. Het op een hardstenen onderstuk staande borstbeeld (Walplein ong.) voor de onderwijzer en lexicoloog J.H. van Dale werd in 1924 onthuld.

De Alg. begraafplaats (Hoogstraat ong.) [14], met een afzonderlijk R.K. gedeelte werd rond 1870 gesticht en heeft een hekwerk uit die tijd. Op het protestantse gedeelte bevinden zich onder meer een gedenknaald uit 1873 op het graf van J.H. van Dale († 1872) en grafstenen voor notaris J.M. de Graaff († 1910) en I. Berkers († 1918).

De Kruisdijkschans (Heilleweg 8) ligt nabij de Stierskreek ten zuiden van Sluis. Deze dubbel omgrachte vierkante schans is de best bewaarde van de vier in 1640 tussen Sluis en Aardenburg aangelegde schansen (Kruisdijk-, Krabbe-, Olie- en Elderschans), die tot 1762 in gebruik zijn gebleven. Kort daarna werd de Kruisdijkschans gekocht door Pieter Hennequin, die het tot buitenplaats inrichtte en een sober vierkant tweelaags herenhuis liet bouwen. De lagere aan-

[p. 233]

bouwen zijn uit later tijd, evenals de (van elders afkomstige) kapschuur bij het toegangshek uit circa 1890. De aardwerken van dit tot natuurmonument verklaarde terrein zijn in 1998 gerestaureerd.

Draaibrug. Dit gehucht ten oosten van Sluis ontstond bij de (draai)brug over het havenkanaal van Aardenburg naar het Zwin. In 1813 werd dit kanaal afgedamd en in 1840 kwam er een vaste brug, waarna het in 1887 knooppunt werd voor de Stoomtrammaatschappij Breskens-Maldeghem (S.B.M.). De in 1886-'87 gebouwde tramremise (Draaibrugseweg 56) heeft een lengte van zeven sheddaken en een breedte van vijf sporen. De remise diende tevens als werkplaats. Bij het complex behoren een kantoor annex wachtlokaal (Draaibrugseweg 66) uit circa 1887 en een rij dienstwoningen (Draaibrugseweg 57-65), waarvan er zeven in 1887 en twee in 1904 zijn gebouwd. Na het beëindigen van het personenvervoer in 1948 heeft men de rails opgeruimd en de meeste openingen van de remise dichtgemetseld.