Monumenten in Nederland. Zeeland

Sint Maartensdijk
(gemeente Tholen)

Kleine stad, ontstaan op een kreekrug aan de noordwestzijde van de Pluimpot, die toen Haast-Ee heette. In de hier gelegen polder Oudelandpolder ontwikkelde zich vanaf 1250 de nederzetting Haestinghen onder bescherming van het aan de noordzijde gelegen kasteel van de heer van Borssele. Daarvan resteert na de sloop in 1819-'20 alleen het omgrachte kasteelterrein. In 1353 kwam de heerlijkheid in handen van Floris van Borssele en deze verleende het dorp in 1357 tolvrijheid. Na het huwelijk van Frank van Borssele met Jacoba van Beieren in 1433 raakte de naam Sint Maartensdijk in gebruik. De nederzetting met haven en markt kreeg een stedelijk karakter, maar verwierf pas rond 1485 stadsrechten, die het tot ‘smalstad’ maakten. Met Scherpenisse kwam het gebied in 1551 aan de Oranjes. Door een dam in de Pluimpot (1556) kreeg de stad een verbinding met het eiland Tholen. Van de laat-15de-eeuwse omwalling is na de slechting rond 1900 niets meer over. De stad onderging rond 1915 forse saneringen en vernieuwingen. In 1953 kwam een groot deel van Sint Maartensdijk onder water te staan. In het kader van de Deltawerken werd de Pluimpot in 1957 afgesloten, waarna in 1962 de haven en de laatste grachten zijn gedempt. Na 1953 is aan de westzijde en oostzijde een uitbreidingswijk ontstaan. Sint Maartensdijk is een beschermd stadsgezicht.

De Herv. kerk (Hazenstraat 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Maarten, is een pseudobasilikale kerk met een vijfzijdig gesloten koor en een half ingebouwde toren met haakse steunberen, traptoren en een ingesnoerde naaldspits met kleine, achtzijdige lantaarn. Van de in 1376 voor het eerst vermelde kerk ter plaatse resteert mogelijk een deel van de

Sint Maartensdijk, Herv. kerk

onderbouw van de toren. Rond 1400 verrees het huidige gotische koor. In 1428 stichtte Frank van Borssele een kapittel. De uit 1420 daterende grafkapel aan de noordzijde van het koor werd in de tweede helft van de 15de eeuw als nevenkoor vergroot en verhoogd. In deze bouwfase heeft men het schip en de zijbeuken vernieuwd en hoger opgetrokken. Verder kreeg de toren haakse steunberen, een traptoren en werd de westgevel met Ledesteen bekleed. Eind 15de eeuw ontstond de sacristie in het verlengde van de zuidbeuk en rond 1520 kwam een portaal tegen de noordbeuk tot stand. De oorspronkelijke torenspits werd na een brand in 1588 vervangen door een lantaarn naar ontwerp van Jan Jansz Wale. Een restauratie van de toren en de kerk vond plaats in 1952-'65, van de torenspits in 1983 en 1992. In de toren hangen twee klokken uit 1477, vermoedelijk gegoten door Hendrick Waghevens, en een carillon waarvan twaalf klokken zijn gegoten door Pieter van den Ghein III (1615-'17). De beiaard in de lantaarn is gegoten door de firma Petit & Fritsen (1980).

Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven, met in het koor figuratieve gewelfsleutels (voornamelijk circa 1400, enkele 1955). In het schip rusten de gewelven op natuurstenen kolommen met koolbladkapitelen. Eén van de kolommen is gepleisterd en met Bourgondische emblemen beschilderd. Tot de inventaris behoren een preekstoel (begin 17de eeuw; trap 1701), enkele overhuifde herenbanken (eerste helft 17de eeuw), een Tiengebodenbord (1612), twee door Cornelis Pancraessen geschilderde tekstborden (1610) en een door P. Flaes gebouwd orgel (1882). In het noordkoor bevinden zich een beschadigd grafmonument voor Florens van Borssele († 1422) en Oda van Bautersem († 1420), en een grafmonument voor Cornelis Liens († 1636), rentmeester van de Oranjes, drost van St.-Maartensdijk en baljuw van Scherpenisse. De kerkvloer bevat talrijke

[p. 226]

Sint Maartensdijk, Stadhuis

oude grafzerken (1484 tot 1780).

De pastorie (Hazenstraat 4) werd in 1927 gebouwd in zakelijk-expressionistische stijl.

De kerk van de Oud Geref. Gemeente (Westvest 15) is een sobere zaalkerk uit 1936 met slanke spitsbogen.

Het voorm. stadhuis (Markt 3) kwam waarschijnlijk in oorsprong tot stand in 1586-'87. De voorgevel van dit tweelaagse dwarse pand heeft men in 1628 vernieuwd en voorzien van een getrapte middentopgevel. Die - in de 18de eeuw afgebroken - gevel is herbouwd bij de restauratie van het stadhuis in 1962-'64. Na de samenvoeging van de gemeenten op Tholen in 1971 werd dit het bestuurscentrum en heeft men de buurpanden erbij getrokken, te weten het diepe huis Markt 2 (oorspronkelijk circa 1540) en het brede pand Markt 4 met een 18de-eeuws uiterlijk (bewaarschool van 1875 tot 1955). Uitbreidingen aan de achterzijde volgden in 1971 en verdere nieuwbouw in 1979 en 1988.

Bij de restauratie van 1962-'64 zijn interieuronderdelen van elders aangebracht, zoals in de oude raadzaal een 18de-eeuws schoorsteenstuk uit het voormalige paleis Kneuterdijk (Den Haag). In de hal en de raadzaal hangen uit het kasteel afkomstige portretten van de vroegere heren van Sint Maartensdijk en verwante vorsten, en verder kopieën van portretten door M. van Mierevelt, P. Moreelse en G. Honthorst.

Het postkantoor (Noordpoort 2) is een tweelaags hoekpand uit 1910 met aan de voorgevel een dakkapel met late chaletstijl-elementen. Blikvanger is de afgeschuinde hoek met brievenbus.

De lagere technische school (Onder de Linden 2), gebouwd in 1957 in een functionalistische wederopbouwstijl, bestaat uit een tweelaags bouwdeel (theorievleugel) en daarachter praktijkruimten met betonspanten.

Woonhuizen. De oudste huizen, meest diepe panden, bevinden zich aan de Markt. Markt 57 heeft een kleine trapgevel uit circa 1585 met drie overhoekse pinakels. De monumentale trapgevel van Markt 58 draagt de jaartalankers ‘1592’. De aan schuifvensters gekoppelde voordeur heeft een omlijsting uit het midden van de 18de eeuw. De voorgevel van het in oorsprong 17de-eeuwse dwarse huis Markt 22 is voorzien van een getrapte middentop met sierankers, hardstenen waterlijsten en dekplaten en een toppinakel op gebeeldhouwde console. Markt 51 bezit een tuitgevel met een boogvormig topstuk waarin het jaartal 1766 is aangebracht. Hazenstraat 12 is een in opzet 17de-eeuws dwars huis met zijtopgevel. Uit de 18de eeuw of mogelijk eerder stamt het grote dwarse huis Hazenstraat 2. In het linker gedeelte bevindt zich een onderkelderde opkamer; het rechter gedeelte heeft een rond 1820 aangebrachte entreepartij en empireschuifvensters met bewerkte middenstijl. Rond 1895 heeft men de gevel gepleisterd. Dwarse huizen met twee bouwlagen zijn Markt 10 met een rond 1860 aangebrachte gecementeerde gevel en het dubbelpand Markt 26-27 met een geverfde lijstgevel (circa 1820). Omstreeks 1840 gebouwd is Markt 40-41, een gepleisterd middenganghuis met karakteristieke deuromlijsting en empire-vensters met bewerkte middenstijl. Rond 1900 is het pand gesplitst. Een ander dubbelpand met een dubbele entree in het midden is Markt 42-43, gebouwd rond 1910 in neorenaissance-stijl met eclectische elementen.

De gevels van de diepe panden Markt 39 (met houten erker) en Markt 52 zijn eind 19de eeuw voorzien van ruwe cementlaag. Veel diepe eenlaagspanden met een mogelijk oudere kern kregen in de 19de eeuw een lijstgevel met gezwenkte zijkanten. Voorbeelden hiervan zijn Markt 48 en Markt 49. Ook nieuwe huizen bouwde men rond 1910 nog in deze vorm, zoals te zien is bij Markt 17, Markt 45, Haven 15 en de rijker versierde, gekoppelde woonhuizen Molenstraat 12-14 en Markt 35-36. Voorbeelden van dwarse eenlaagspanden zijn Ds. De Bresstraat 2 (1902), Molendijk 14 (circa 1910) en Molendijk 8 (circa 1910), de laatste twee hebben met een uitspringend deel met topgevel. Rijker en met chaletstijl-elementen uitgevoerd zijn de huizen Provincialeweg 42 en 44 (beide circa 1915). Rond 1920 werden enkele woonhuizen met mansardedaken gebouwd, zoals Molendijk 5, 10 en 11. Expressionistische details vertoont Molendijk 26 (circa 1925) met getrapte borstwering.

De hardstenen stadspomp (Markt ong.), met zwart geschilderd ornamenten en een vaasbekroning, is in Lodewijk XVI-stijl (1791) ontworpen door Dionysius Ribbe, stadsfabriek van Zierikzee. De pomp is gerestaureerd in 1956.

Windmolens. De twee korenmolens van Sint Maartensdijk zijn ronde gemetselde stellingmolens. De in 1847 voor M. Luyk gebouwde molen De Hoop (Bleekveldweg 2) is gerestaureerd in 1959 en tot 1968 in bedrijf geweest. Onder de stelling zijn twee pakhuizen gebouwd. Molen De Nijverheid (Oudelandseweg 4) werd in 1868 gebouwd voor J.C. Frederiks en in hetzelfde jaar nog verkocht aan de molenaar P. Dijkman. Sinds 1977 is de gemeente eigenaar.

[p. 227]

Boerderijen. In de bebouwde kom heeft Oostvest 9-11 nog het karakter van een boerderij (circa 1880). In het verlengde van het kleine dwarse woonhuis bevindt zich een aangebouwde, hogere dwarsdeelschuur met bakstenen tuitgevels en houten langsgevels.

In de omgeving van Sint Maartensdijk liggen verschillende interessante boerderijen. Rochus Heron (Frans: héron = reiger), burgemeester van Sint Maartensdijk, was mogelijk in 1680 de bouwheer van de op een omgracht terrein gelegen boerderij Reijgersburgh (Provincialeweg 5). Het huis kreeg waarschijnlijk in 1762 de karakteristieke ovale vensters met rode bakstenen omlijsting. Deze zijn thans voorzien van een 19de-eeuwse roedeverdeling. De voorgevel heeft op de top een klokkentorentje. De linker gevel bevat de voordeur met classicistische omlijsting. De vrijstaande schuur dateert uit 1895. Het woonhuis van de boerderij Grote Muiterij (Oude Sint Annalandseweg 1) heeft aan de voorzijde een tuitgevel met de jaartalankers ‘1760’. In het verlengde van het woonhuis bevindt zich een schuur met rieten zadeldak (tweede helft 18de eeuw). Uit 1926 dateert de rijk gedetailleerde woning van de in oorsprong oudere boerderij Keizersweg 1. De bakstenen schuur stamt blijkens de jaartalankers uit 1813. De boerderij Krommeweg 6 bestaat uit een woonhuis met mansardedak, een arbeidershuisje uit circa 1925 en een grote bakstenen schuur uit 1909 (gevelsteen).