Monumenten in Nederland. Zeeland

Oost-Souburg
(gemeente Vlissingen)

Dorp, ontstaan bij de laat-9de-eeuwse ‘Sutburgh’ (zuidburg). Het dorp ontwikkelde zich langs de noordwaarts vanaf de burg lopende weg (Oranjeplein), waar ook de kerk werd gebouwd. Na de aanleg van het Kanaal door Walcheren (1873), waardoor Oost-Souburg gescheiden raakte van West-Souburg, breidde het dorp uit langs de weg naar het kanaal (Kanaalstraat). Na 1900 ontstond er lintbebouwing langs de uitvalswegen (Vlissingsestraat en Middelburgsestraat). Na de Tweede Wereldoorlog werd Oost-Souburg een forensendorp van Vlissingen. In 1994 heeft men de ringwalburg in oude vorm hersteld.

De Herv. kerk (Oranjeplein 2), oorspronkelijk gewijd aan O.L. Vrouwe, is een recht gesloten kerk met aangebouwde consistoriekamer en een toren van twee geledingen met haakse steunberen en een tentdak. De in de eerste helft van de 14de eeuw opgetrokken gotische toren heeft een ingang met spitsboognis en driepas en daarachter een benedenruimte met koepelgewelf. In de klokkenverdieping hangt een door Willem en Jaspar Moer gegoten klok (1511). Het schip kwam tot stand in de 15de eeuw. In 1582-'83 zijn de kerk en toren hersteld van zware schade ontstaan in 1572 en werd het koor afgebroken. Een steentje met het jaartal 1603 wijst op een herstel van de toren. In de 19de eeuw werd de toren verhoogd nadat het schip inwendig verbouwd was en voorzien van een nieuwe hogere kap. In 1949-'50 zijn de kerk en de toren gerestaureerd. Inwendig is het schip met uitzondering van de halfkolommen tegen de torenmuur voorzien van houten stijlen als vervanging van de oorspronkelijke zuilen. De middenbeuk heeft een houten gewelf, de twee zijbeuken hebben een vlak houten plafond (wat het interieur het aanzien van een middeleeuwse kloosterschuur geeft). De kerk bevat een door K.M. van Puffelen gebouwd orgel (1874).

Het ommuurde kerkhof heeft aan weerszijden van de toegang hekposten waarop miniatuur-burchten zijn aangebracht.

De voorm. Geref. kerk (Kanaalstraat 8), thans kerkgebouw ‘Goede Aarde’, is een zaalkerk uit 1932, gebouwd naar ontwerp van A. Rothuizen ter vervanging van een laat-19de-eeuwse voorganger. De voorm. pastorie (Kanaalstraat 10) is een neoclassicistisch herenhuis uit circa 1890 met gepleisterde hoekpilasters.

Het voorm. raadhuis (Kanaalstraat 66), gebouwd in 1939 naar een traditionalistisch ontwerp van L.M. Naaktgeboren,

[p. 201]

Oost-Souburg, Woonhuizen Vlissingsestraat 120-146

is een breed tweelaags gebouw met hoger opgetrokken middenrisaliet bekroond door een dakruiter met hoge vierkante spits. De dragende constructie is van gewapend beton.

Woonhuizen. Een van de oudste huizen van het dorp is het in 1664 (jaartalankers) gebouwde dwarse huis Kromwegesingel 18 met hoog zadeldak tussen puntgevels met schouderstukken. Rond 1900 gebouwd is het pand Schoonenburg (Burg. Stemerdinglaan 29), een kleine villa met trapgevel in neorenaissance-stijl. Het van 1906 daterende herenhuis Veldzicht (Middelburgsestraat 60) is opgetrokken in late neoclassicistische vormen met een (later gesausde) door pilasters gelede voorgevel en een kroonlijst. De met mansardedaken en late neorenaissance- en jugendstil-details uitgevoerde diepe huizen Vlissingsestraat 120-146 (circa 1910) zijn karakteristieke voorbeelden van de lintbebouwing langs de uitvalswegen. Vergelijkbare woningen zijn Middelburgsestraat 29-31 en 28-32. Het huis Kanaalstraat 70 werd in 1928 gebouwd naar een zakelijk-expressionistisch ontwerp van C. Wondergem.

Windmolen ‘De Pere’ (Kanaalstraat 78), genoemd naar ambachtsheer Cornelis van Pere, is een ronde stellingmolen met een met dakleer beklede kap. De in 1987-'88 gerestaureerde molen werd in 1725 (gevelsteen) gebouwd als korenmolen, ter vervanging van een oudere molen.

De draaibrug over het Kanaal door Walcheren (bij Spoorstraat 1) is een oorspronkelijk uit Sluiskil afkomstige spoorwegdraaibrug uit 1907. Deze stalen vakwerkbrug plaatste men op de gemetselde onderbouw van de in 1944 verwoeste verkeersbrug uit 1871.

De watertoren (Vlissingsestraat 233) verrees in 1939 voor de Waterleiding Maatschappij ‘Midden-Zeeland’ naar een zakelijk-expressionistisch ontwerp van J.H.J. Kording. De vierkante onderbouw is voorzien van hoge smalle vensterstroken. In de iets smallere bovenbouw met afgeschuinde hoeken bevindt zich een betonnen vlakbodemreservoir. In 1995 heeft men de watertoren als expositieruimte in gebruik genomen.

Atlantikwall. Aan de noordzijde van Oost-Souburg, even ten noorden van Groot-Abeele, en het westelijk daarvan aan de overzijde van het Kanaal door Walcheren gelegen Klein-Abeele liggen de voorm. antitankgracht en enkele deels met aarde gedekte geschutsbunkers, die in 1943 door de Duitsers zijn aangelegd voor het Landfront Vlissingen als onderdeel van de Atlantikwall.

West-Souburg. Dit dorp ten westen van Oost-Souburg is in de 11de eeuw ontstaan rond de in die tijd gestichte parochiekerk. Ten zuiden daarvan ontstond in de 15de eeuw het kasteel van Anna van Bourgondië. In de late 16de eeuw werd het kasteel bewoond door Philips van Marnix van St. Aldegonde, die zorgde voor het herstel van de in 1573 verwoeste kerk. Het kasteel werd in 1783 afgebroken, de kerk volgde in 1832. Het tweebeukig herenhuis ‘Het Park St. Aldegonde’ (Parklaan 1) kwam eind 18de eeuw tot stand op de plaats van een

Oost-Souburg, Draaibrug

tot het kasteel behorend, mogelijk 16de-eeuws huis. Daarvan zijn de overwelfde kelders behouden. Tot 1944 vormde het huis de kern van een buitenplaats, daarna werd het ingericht als kantoor. De tweelaags tuinvleugel heeft een schilddak met hoekschoorstenen en een gecorniste houten kroonlijst. De gepleisterde straatvleugel is voorzien van een lager schilddak, een eenvoudige kroonlijst en een centrale ingangspartij met pilasteromlijsting met hoofdgestel. Het interieur bevat een gang met 19de-eeuws stucwerk en een gesneden trapleuning uit de bouwtijd. Ter plaatse van de in 1832 afgebroken Herv. kerk bevindt zich de Alg. begraafplaats (Parklaan ong.) met een gietijzeren toegangshek. Centraal geplaatst is een in 1872 door enkele Antwerpenaren opgerichte natuurstenen gedenknaald ter ere van Marnix van St. Aldegonde, die tot 1585 burgemeester van Antwerpen was. Ter gelegenheid van zijn 300ste sterfdag is in 1898 een bronzen lauwerkrans aangebracht. De R.K. St.-Martinuskerk (Kerklaan 19), een zaalkerk met steunberen en een hogere en bredere oostpartij, kwam in 1938 tot stand naar plannen van J. van Velsen als bijkerk van Vlissingen. In 1966 is de kerk met drie traveeën vergroot.