Monumenten in Nederland. Zeeland

Oostkapelle
(gemeente Veere)

Kerkringdorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een kreekrug. De kerk, aanvankelijk een kapel van de Westermonstersekerk te Middelburg en oorspronkelijk gewijd aan St. Willibrordus, bestond reeds in de 11de eeuw. Deze kapel werd nadien vervangen door een aan hem gewijde kerk. Ten westen van het dorp verrees kasteel Westhove, dat in 1277 in bezit was van de abdij van Middelburg. Rond Oostkapelle werden in de 17de en 18de eeuw verschillende buitenplaatsen gesticht. In het dorp zelf stond ter hoogte van de Torenstraat het 17de-eeuwse Huis Oostkapelle (gesloopt 1811). De dorpsbebouwing concentreerde zich in de 18de eeuw richting Dorpsstraat. In de 19de eeuw ontstonden in de omgeving enkele nieuwe buitenhuizen. Begin 20ste eeuw begon de ontwikkeling tot vakantieoord en badplaats. Vanaf de jaren zestig zijn aan de noordzijde grote recreatiecomplexen tot stand gekomen. Rond 1965 is bij een sanering van de dorpskern de ingebouwd geraakte kerk weer vrij komen te staan.

De Herv. kerk (Waterstraat 2-4), oorspronkelijk gewijd aan St. Willibrord, is een recht gesloten eenbeukige kerk met aangebouwde consistorie en een forse toren van drie geledingen met haakse steunberen, een halfronde traptoren en een achtkantige spits. De toren verrees eind 14de eeuw. Het in oorsprong 15de-eeuwse schip werd na verwoesting

[p. 197]

Oostkapelle, Herv. kerk

in 1572 herbouwd in 1585. De resten van het middeleeuwse koor heeft men in 1610 gesloopt. De kerk werd verbouwd in 1822 en kreeg in 1886 een nieuw plafond. Bij de restauratie in 1954-'58, onder leiding van H. de Lussanet de la Sablonière, zijn aan de toren een balustrade en de voetingen voor hoektorentjes gereconstrueerd. Verder is toen de huidige consistorie gebouwd ter plaatse van een mogelijk 17de-eeuws ingangsportaal. Van het in 1903 verkochte 18de-eeuwse (huis)orgel zijn de beelden David met harp en twee musicerende engelen in de kerk achtergebleven en geplaatst op de balustrade van de orgelgalerij. De preekstoel dateert uit circa 1650.

Rond het in 1876 gesloten kerkhof bevindt zich een muur met toegangshekken. Op de natuurstenen hekposten van de hoofdtoegang staan schilddragende leeuwen (kopieën van de oorspronkelijk 17de-eeuwse beeldjes), vermoedelijk afkomstig van het Huis Oostkapelle. Aan de zuidzijde heeft men in 1978 het bij de restauratie verwijderde ingangsportaal herbouwd als wachthuis ‘'t Wachtertje’. Op het kerkhof bevinden zich het graf van P. Holle († 1827) en dat van baronesse A.P. Boddaert († 1860). De zerk is in 1889 vervangen door een nieuwe en in 1912 hersteld. De voorm. pastorie (Dorpsstraat 38), een thans gepleisterd herenhuis met ingezwenkte brede lijstgevel, is in 1867 gebouwd.

Overige kerken. De voorm. Geref. kerk (Pomonastraat 1-19), een zaalkerk uit 1908 met kleine hangtoren, is recent verbouwd tot appartementen. De (Geref.) Zionskerk (Duinweg 36a) en de Saronkerk van de Geref. Gemeente (bij Noordweg 34) zijn moderne kerken, beide gebouwd rond 1990.

Molenwijk (Molenweg 36) is een neoclassicistisch herenhuis uit 1819, gebouwd voor P.J. Boddaert. Circa 1870 is voor de licht risalerende middenpartij aan de tuinzijde een veranda met balkon geplaatst. In het interieur bevinden zich schouwen en deuromlijstingen uit de bouwtijd en late 19de eeuw. Rond 1890 gebouwd is het gepleisterde voorm. koetshuis (nu Molenweg 34) met houten topgevelversiering en gesneden windveren.

Ipenoord (Noordweg 43). Deze in 1841 door de familie Boddaert gestichte buitenplaats heeft als kern een wit gepleisterd neoclassicistisch herenhuis. Het huis en het omringende park in landschapsstijl zijn mogelijk tot stand gekomen naar ontwerp van K.G. Zocher.

Woonhuizen. Het met hoekpilasters uitgevoerde sobere herenhuis Dorpsstraat 58-60 werd rond 1900 gebouwd. De villa Dorpsstraat 2 kwam in 1913 tot stand met neorenaissance-details. In 1911 opgetrokken voor de familie Van Teijlingen is Villa Magnolia (Oude Domburgseweg 20), dat is voorzien van vakwerktopgevels. Voorbeelden van recreatiewoningen zijn het houten pand Duinweg 44 (circa 1925) en de woning Roodkapje (Vroonweg 3; circa 1930).

Boerderijen. De in oorsprong 17de-eeuwse boerderij Cranestein (Wijkhuijsweg 10) bestaat uit een gepleisterd woonhuis en een aangebouwde L-vormige schuur. De boerderij is genoemd naar de familie Crane, die de hofstede in de 17de eeuw bezat. In 1719 is er sprake van een herenhuis en een hoeve, na 1759 alleen nog van de hoeve. Van de boerderij Duinbeekseweg 7 is het woongedeelte met jaartalankers gedateerd ‘1691’. De boerderij Groote Geere (Noordweg 56) heeft een in opzet 18de-eeuws woongedeelte met een aangebouwde, deels houten schuur. De schouw in de woonkamer is voorzien van een tegeltableau van blauwe en paarse tegels. Van de boerderij Altijd Zorg (Aagtekerkseweg 5) vertoont het in 1737 (jaartal in dakpannen ingelegd) verbouwde oudere woonhuis in de topgevel nog restanten van bogen. Verder is er een houten schuur. De 18de-eeuwse boerderij Molenweg 8 bestaat uit een bakstenen woonhuis met houten schuur en een aangebouwd, gepleisterd zomerhuis. Boerderij Groot Middenhof (Noordweg 39) heeft een rond 1860 gebouwd vrijstaand dwars woonhuis, voorzien van een dakkapel met sieromlijsting, en een grote stenen schuur met houten eindgevel. Aan de straatzijde van de oprijlaan staan ronde poortpalen met een eivormige bekroning. Nabij de hoeve lag het in de 19de eeuw gesloopte huis 't Middenhof. De hoeve Ter Linde (Lepelstraat 1) is een boerderij uit circa 1910 met een later tot woonhuis verbouwd neoclassicistisch koetshuis uit circa 1870.

Windmolen ‘d'Arke’ (Noordweg 2) is een stellingmolen met een ronde bakstenen romp en een met dakleer beklede kap, gebouwd in 1858 als korenmolen door J. Passenier voor P. Koole (gevelsteen). De molen staat op de plaats van een standerdmolen, waarvan de geschiedenis terugging tot in de 16de eeuw. In 1988-'89 is de molen gerestaureerd.

De Alg. begraafplaats (Noordweg ong.), opengesteld in 1867 en uitgebreid in 1920, bevat onder meer het omhekte graf van J.G. Lantsheer († 1893) en het graf van de kuurarts J.G. Mezger († 1909).

Kasteel Westhove (Duinvlietweg 8), gelegen ten westen van Oostkapelle, is een omgracht kasteel met een eveneens omgrachte voorburcht, gelegen binnen een tweede, rechthoekige omgrachting. Het kasteel wordt voor het eerst vermeld in 1277 als bezit van de abten van Middelburg, die het tot een lusthof maakten voor de ontvangst van belangrijke gasten. Van het in 1572 verwoeste middeleeuwse kasteel resteren twee hoektorens en een middentoren uit de tweede helft van de 15de eeuw; aan de rechterzijde een ronde hoektoren met achtkantige spits - die vermoedelijk in de 16de eeuw is verhoogd - en aan de linkerzijde een ronde hoektoren met een boogfries en kantelen. De rechtervleugel

[p. 198]

Oostkapelle, Kasteel Westhove

Oostkapelle, Kasteel Westhove, plattegrond

dateert uit het derde kwart van de 16de eeuw. Rond het midden van de 17de eeuw werd de middenvleugel hersteld en aan de achterzijde uitgebouwd. De linkervleugel werd circa 1770 in opdracht van Johan Adriaan van de Perre toegevoegd, tegelijk met de bouwhuizen op de voorburcht. Het interieur bevat onder meer in de hal marmeren vloertegels en in de huidige eetzaal een balkenplafond met consoles. Vanaf 1889 was het kasteel een kinderherstellingsoord. Na een algehele restauratie, die in 1977 werd gestart, is het kasteel sinds 1985 als jeugdherberg in gebruik.

Op de omgrachte voorburcht met twee ronde hoektorentjes uit de tweede helft van de 15de eeuw staat aan weerszijden een 18de-eeuws bouwhuis met schilddak. Ten westen van het hoofdgebouw bevindt zich de voorm. oranjerie annex koetshuis. Ditrond 1770 eveneens in opdracht van Johan Adriaan van de Perre opgetrokken U-vormige gebouw is voorzien van een centraal poortpaviljoen met klokkentorentje. Sinds 1977 fungeert het als Zeeuws Biologisch Museum, waartoe het inwendig grondig is gewijzigd.

Het park heeft enkele rechte lanen als restant van een 18de-eeuwse geometrische aanleg, bijvoorbeeld de Wulpendreef, die aan de oostzijde vanaf de Domburgseweg doorloopt tot de dwarslaan (Groeneweg) aan de voorzijde van de voorburcht en de Duinvlietweg die

[p. 199]

Oostkapelle, Buitenplaats Duinbeek

zich in het park in rechte lijn noordwaarts voortzet. Aan de Domburgseweg staat bij het begin van de Wulpendreef een toegangshek uit circa 1750 met natuurstenen pijlers bekroond door vazen in Lodewijk XV-stijl. A.C.C. Slicher, die Westhove in 1799 in bezit kreeg, liet het park begin 19de eeuw omvormen in vroege landschapsstijl, mogelijk naar plannen van tuinarchitect P. Schuppens. Tot die aanleg behoren de slingerende lanen en de slingervijver met eilandje en bruggetjes. Opvallend is de zogeheten Romeinse brug, een brug met keperboogvormige waterdoorgang bekleed met natuursteen. Deze rond 1800 aangelegde brug (hersteld 1967), bevindt zich op de zichtas vanuit het kasteel naar het noorden.

Duinbeek (Duinbeekseweg 19). Deze buitenplaats ten noordwesten van Oostkapelle is van middeleeuwse oorsprong. Reeds in 1350 wordt Duinbeek vermeld als bezit van Wolfert III van Borssele, heer van Veere. Het middeleeuwse kasteel werd in 1572 door de Geuzen verwoest. Mogelijk liet Willem Boreel, die in 1637 de heerlijkheid had verworven, rond 1650 het tegenwoordige huis bouwen. De huidige hoofdvorm dateert uit 1715, toen Abraham Duvelaer, burgemeester van Middelburg en bewindhebber van de Oost-Indische Compagnie, de buitenplaats in bezit kreeg. Bij een verbouwing in 1857, toen Duinbeek in bezit was van J.G. Sprenger en diens echtgenote R.A. Bijleveld, kreeg het neoclassicistische huis met middenrisaliet en achtkantige belvedèretoren zijn huidige ingangspartij, ramen en mansardedak.

Op het voorterrein staan aan weerszijden van de oprijlaan twee L-vormige bouwhuizen in gele baksteen, die begin 18de eeuw zijn opgetrokken in opdracht van Abraham Duvelaer. Aan de linkerzijde staat de tuinmanswoning met bakkeet (Duinbeekseweg 21), rechts het koetshuis met koetsierswoning (Duinbeekseweg 17). De kern van het park wordt gevormd door de rechthoekige omgrachting rondom het huis, dat op een klein eiland staat. De geometrische aanleg uit de tijd van Abraham Duvelaer werd rond 1800 in opdracht van G.F. Meijners (zie bij Berkenbosch) gewijzigd tot een kleinschalige aanleg in landschapsstijl, waarbij de gracht aan de zuidwestzijde met een slinger is uitgegraven en eindigt in een lusvormige vijver. Achter het huis ligt een weide omsloten door een bos met slingerende paden.

Berkenbosch (Duinbeekseweg 25-27). Deze buitenplaats ten westen van Oostkapelle heeft als kern een gepleisterd neoclassicistisch landhuis, gebouwd in 1862 voor J.G. Sprenger en zijn vrouw R.A. Bijleveld ter vervanging van een ouder 18de-eeuws huis. Inwendig bevat het huis een hal met marmeren vloer en links van de entree twee hoge kamers en suite met stucplafonds. Berkenbosch wordt in 1644 vermeld als een hofstede met bos, land en plantage in eigendom van Jacob Boreel. Eind 18de eeuw werd G.F. Meijners, die toen ook het naastgelegen Duinbeek bezat, de eigenaar en begon de modernisering van het geometrisch aangelegde park met slingerende paden; deze werden echter alleen toegepast

Oostkapelle, Buitenplaats Overduin

buiten het vroeg-18de-eeuwse assenstelsel. Restanten van de 18de-eeuwse aanleg zijn twee kanaalvormige vijvers en een centraal gelegen ronde waterkom. Het park wordt omsloten door rechte - van oost naar west lopende - bomenlanen aan de noord- en zuidzijde, die mogelijk van 17de-eeuwse oorsprong zijn, en rechte paden aan de oost- en westzijde. Aan de Noorddreef staat een veelvuldig gerepareerde picknicktafel (de ‘Stenen Tafel’), een 18de-eeuwse folly.

Overduin (Dunoweg 2-8). Deze buitenplaats ten oosten van Oostkapelle werd oorspronkelijk in 1717 door Pieter Jacobusz. de Vos gesticht. Het oude huis brak men in 1797-'99 af en de bijbehorende geometrische tuinaanleg verdween. In de eerste helft van de 19de eeuw liet W.C.M. de Jonge van Ellemeet, burgemeester van Oostkapelle, een nieuwe buitenplaats inrichten, mogelijk naar ontwerp van de gebroeders K.G. en J.D. Zocher. De kern wordt gevormd door een gepleisterd neoclassicistisch landhuis uit 1839 met een inpandige ingangspartij onder een inpandig balkon met zuilen. Het interieur bevat onder meer twee zogeheten Utrechtse schouwen en een natuurstenen schouw in empire-stijl.

In het park staan verschillende bijgebouwen uit de eerste helft van de 19de eeuw. Bijvoorbeeld de portierswoning, een wit gepleisterd neoclassicistisch dwars pandje met een uitgebouwd ingangsportaal. Het koetshuis met koetsierswoning is een gepleisterd breed pand met

[p. 200]

een risalerende middenpartij voorzien van twee stel inrijdeuren. Verder zijn er twee gepleisterde dienstwoningen, waarvan de grootste in 1866 is gerestaureerd (jaartalsteen), en een grote, hoofdzakelijk houten, stal uit 1857 (gedenksteen) met een bakstenen zijgevel voorzien van gepleisterde hoekblokken en bogen in neoclassicistische stijl. Voor de vroeg-19de-eeuwse landschappelijke aanleg van het park werden de waterkommen van de eerdere geometrische aanleg vergraven tot slingerende waterpartijen. Verder heeft men slingerende paden aangelegd en voor het huis een open weide met een hertenkamp. Na schade door de inundatie van Walcheren in 1944 is het park weer ingeplant volgens de 19de-eeuwse aanleg. Het voorm. tuinprieel (Munnikweg 5), bekend als de ‘Rode Tent’, werd in 1780 opgericht voor Willem Jacob Huyssen van Kattendijke. Het vierkante gebouwtje met tentdak heeft donkerrood gepleisterde gevels met een okergele omlijsting, ook rond de vensters.

Zeeduin (Dunoweg 12). Deze buitenplaats ten oosten van Oostkapelle is ontstaan rond 1830 door de samenvoeging van de buitenplaatsen Duno en Zeeduin. ‘Dunehoveden’ (Duinhoofd) wordt voor het eerst vermeld in 1247 en was tot de Reformatie een uithof van de Abdij van Middelburg. Het grondgebied van Zeeduin was tot aan de Reformatie een kruidentuin van de abdij van Middelburg en daarna jachtgebied, totdat er rond 1735 een herenhuis met een kleine geometrische tuinaanleg werd gerealiseerd. Rond 1830 heeft men het 18de-eeuwse huis Duno afgebroken, de bossen omgevormd tot landbouwgrond en in de tuin bij het huis Zeeduin de eerste veranderingen in een landschapsstijl doorgevoerd. In 1878 werd het nieuwe huis Zeeduin gebouwd, een wit geschilderd blokvormig herenhuis in eclectische stijl, met twee bouwlagen en een zolderverdieping onder een omlopend schilddak. Volgens een jaartalsteen boven de natuurstenen plint bij de ingang is het huis in 1878 gebouwd in opdracht van mr. L.F. Lantsheer.

De oprijlaan naar het hoofdgebouw wordt geflankeerd door een rond 1860 gebouwde oranjerie (bij Dunoweg 12) en een in die tijd vernieuwd koetshuis (Dunoweg 14). Aan de oprijlaan staat de

Oostkapelle, Buitenplaats Zeeduin, hertenverblijf

dienstwoning Dunoweg 10, een wit gepleisterd dwars pand uit circa 1860. Het park kent een hoofdzakelijk 19de-eeuwse landschappelijke aanleg met een nog bestaande 18de-eeuwse zichtlijn naar de duinen. Rond 1860 heeft men onder meer de vijver vergroot en een hertenkamp aangelegd. Het hertenverblijf (hersteld 1989) is een met riet gedekt gebouwtje in rustieke stijl, opgetrokken van imitatie-takken en -boomstronken van cementpleister. Tevens bevinden zich hier de resten van een miniatuurvalleitje met imitatie-rotsblokken, eveneens van cementpleister. Het rond 1860 gewijzigde toegangshek (bij Noordweg 31) dateert uit 1767 en heeft twee natuurstenen hekpijlers bekroond door vazen in Lodewijk XV-stijl. Het is afkomstig van de voormalige buitenplaats Duno en is hergebruikt bij de aanleg van de oprijlaan naar het nieuwe Zeeduin. Op het terrein van de voormalige buitenplaats Duno staat de 19de-eeuwse hoeve Dunoweg 3, bestaande uit een vrijstaand gepleisterd dwars woonhuis en een grote houten schuur. Een toegangsbrug en een toegangshek voorzien van gemetselde hekpijlers met daarop schilddragende leeuwen zijn restanten van die buitenplaats.