Monumenten in Nederland. Zeeland

Oosterland
(gemeente Schouwen-Duiveland)

Wegdorp, ontstaan na 1354 toen de kreek ‘De Maire’ werd afgedamd ten behoeve van de op initiatief van Willem van Beieren gestichte Oosterlandpolder. In de 18de eeuw waren de ambachtsvrouwe Susanna Maria Lonque en haar echtgenoot mr. Johan Cau van belang voor de ontwikkeling van het dorp. Van hun begin 19de eeuw gesloopte huis resteert de omgrachting; het bijbehorende ambachtshuis brandde in 1945 af. Na de Watersnoodramp van 1953, waarbij veel van de bebouwing in het dorp werd verwoest, ontstond nieuwbouw aan de noordzijde van het dorp.

De Herv. kerk (Torenplein 1 en 5), oorspronkelijk gewijd aan St. Jodocus, bestaat uit een fors, vijfzijdig gesloten koor en een vrijstaande ongelede zadeldaktoren. De 14de-eeuwse toren stond half ingebouwd in het laat-14de-eeuwse schip, dat in 1612 afbrandde en waarvan alleen aan weerszijden van de toren

Oosterland, Herv. kerk, raadhuis en toren (1971)

enkele muurdelen resteren. In de toren hangen twee door Willem Butendiic gegoten klokken (1424). Het behouden gebleven laat-gotische koor met natuurstenen speklagen stamt uit de tweede helft van de 15de eeuw. Waar zich vóór 1612 het transept bevond, is het koor in de 19de eeuw verlengd. Bij de kerkrestauratie in 1948-'50 is de in 1945 afgebrande toren herbouwd en verhoogd. Het interieur van de kerk wordt gedekt door een houten tongewelf. Tot de inventaris behoren een herenbank met de wapens van de families De Jonge en Stavenisse (circa 1650) en een preekstoel (circa 1670). Verder bevat de kerk enkele 16de-eeuwse grafzerken en een epitaaf van gedeeltelijk verguld zwart en wit marmer voor Susanna Maria Lonque († 1752), vervaardigd in 1757 naar een ontwerp uit 1745 van Jan Peter van Baurscheit de Jonge. Aan de buitenzijde in de koorsluiting bevindt zich de grafzerk voor mej. P.A.D. Schutter († 1838). Ter plaatse van het schip van de kerk staat het voorm. raadhuis (Torenplein 3), een dwars eenlaagspand in neoclassicistische stijl met rondboogvensters en ingangsportaal. Na de bouw rond 1880 - waarschijnlijk als tweeklassige openbare lagere school - werd het in 1904 verbouwd tot raadhuis. Sinds 1961 doet het dienst als ‘voorkerk’ bij de Herv. kerk.

Overige kerken. De kerk van de Geref. Gemeente (St. Joostdijk 11) is

[p. 196]

Oosterland, Gasthuis (1976)

een zaalkerk uit 1917 in sobere rationalistische stijl. De voorm. Geref. kerk (Lange Achterweg 1) is een kleine zaalkerk uit circa 1920 met spitsboogvensters. Hoewel het gebouw thans in gebruik is als opslagschuur zijn inwendig de gestukadoorde kruisgewelven en de orgeltribune nog aanwezig.

Het gasthuis (St.-Joostdijk 29-37) is een breed eenlaagspand uit 1754 met zes woningen. De middenrisaliet heeft een classicistisch omlijste ingang en wordt bekroond door een halfrond fronton met gebeeldhouwd lofwerk in Lodewijk XIV-stijl. Verder is er een stichtingssteen opgenomen en de alliantiewapens Cau-Lonque. Dit door Susanna Maria Lonque gestichte armhuis, oorspronkelijk voor veertien gezinnen, werd na zware oorlogsschade in 1955 gerestaureerd.

Van het toegangshek van het voorm. jachtslot ‘Het Hof’ resteren twee forse met leeuwen bekroonde hekposten (tegenover Hoge Maireweg 2). Het huis, dat ‘Het Heerenhof’ werd genoemd, was in 1651 ten zuiden van het dorp gebouwd op een omgracht terrein. De hekposten met 18de-eeuwse bekroning zijn na de Tweede Wereldoorlog van de Hofweg verplaatst naar de huidige plek.

Woonhuizen. Interessante diepe huizen met ingezwenkte gevels zijn Kerkstraat 18 (circa 1860), het gepleisterde winkelpand Groenendaal 21 (1901) en de vroegere onderwijzerswoning Groene Poort 3 (1905). Kenmerkend voor het dorp zijn de dwarse eenlaagspanden, zoals Molenweg 38 en de eenvoudige arbeiderswoningen Noordstraat 1, 2 en 4 (circa 1910). Een dakerker boven de ingang hebben Markt 8 (circa 1908), tevens voorzien van siermetselwerk, Oud Heiligeweg 6 en Molenweg 59, met rechts een vooruitstekend bouwdeel. Rijker uitgevoerd met gedecoreerde windveren en een driepasversiering in de topgevel is Rijksweg 16, dat rond 1905 werd gebouwd voor S.J. de Rijke. Expressionistische details vertoont Kerkstraat 6 (circa 1920).

De windmolen (Molenweg 28) is een ronde gepleisterde grondzeiler op een molenberg, gebouwd in 1752 ter

Oosterland, Woonhuis Rijksweg 16

vervanging van een standerdmolen. Van Susanna Maria Lonque en mr. Johan Cau is het alliantiewapen aangebracht op de baard. Deze korenmolen is in 1957-'59 gerestaureerd.

Boerderij. De markante boerderij Rust Roest (Hoge Maireweg 2) dateert van 1830. Bij een verbouwing in 1910 heeft men een lagere vleugel met erker aangebouwd en een portiek aangebracht tussen de twee gepleisterde tuitgevels. Aardige kleine boerderijen zijn Nieuwstraat 2 (circa 1860) en Molenweg 41 (circa 1900).

Het trafohuisje (bij Molenweg 41) dateert uit circa 1930 en is een klein blokvormig gebouw met laag tentdak.