Monumenten in Nederland. Zeeland

Nisse
(gemeente Borsele)

Kerkringdorp, gesticht op een hoger gelegen landpunt in moerasgebied (nesse of nisse), in de 13de eeuw Gerbergnisse geheten. De heerlijkheid behoorde oudtijds toe aan het geslacht Van Borssele. Reeds in de 14de eeuw is er sprake van een groot rechthoekig plein met een vate. Aan deze grondvorm van Nisse, een beschermd dorpsgezicht, is weinig veranderd.

De Herv. kerk (Dorpsplein 49), oorspronkelijk gewijd aan St. Hubertus, is een forse eenbeukige gotische kruiskerk

Nisse, Herv. kerk

met vijfzijdig gesloten koor en een toren van vijf geledingen met haakse steunberen, traptoren en een naaldspits. De met spaarvelden gelede toren verrees eind 14de eeuw. In de toren hangen een door Johannes Burgerhuys gegoten klok (1674) en een klok van Alexius en Petrus Petit (1763). Onder in de traptoren bevindt zich een cachot met zware houten deur. Het schip kwam in 1425 tot stand, het koor met overwelfde sacristie (zuidzijde) rond 1470. De zuidertranseptarm werd rond 1500 opgetrokken, de noorderarm volgde in de eerste helft van de 16de eeuw. Tot een herstelling in 1805 had de toren een spits met vier hoektorentjes. De beëindiging van de traptoren dateert evenals de huidige torenspits van de in 1921 onder leiding van H. van der Kloot Meijburg uitgevoerde kerkrestauratie.

Inwendig worden schip en koor gedekt door een houten tongewelf met ribben, De kleurig beschilderde ribben van het koorgewelf rusten op eveneens kleurige muurstijlen met gesneden apostelfiguren (circa 1470). De gewelfschotels zijn voorzien van gesneden apostelkoppen of het wapen van het geslacht Van Borssele; die in de koorsluiting toont de kroning van Maria. Tussen schip en koor bevindt zich een lage en smalle triomfboog. Van de in 1921 ontdekte 15de-eeuwse muurschilderingen (gerestaureerd 1984-'86) verbeeldt die boven de triomfboog scenes uit het leven van Maria (Verkondiging, Kroning van Maria, Boom van Jesse) en die op de noordwand van het schip de legende van de H. Christophorus. Tot de inventaris behoren een bank met gotisch paneelwerk en schilddragende leeuwtjes uit circa 1500, een preekstoel uit 1679 en een herenbank uit dezelfde tijd. Verder bevat de kerk een laat-gotisch gesneden hek (circa 1525) voor het noordertransept en 17de-eeuwse hekken in het schip en voor het zuidertransept. Op het in 1910 door de firma A. Standaart gebouwde orgel zijn de beelden afkomstig van het oude orgel aangebracht en de wapens van de families Spijker en Van der Nisse (1787). In het schip ligt een aantal na 1921 herplaatste grafzerken, waaronder die voor pastoor Adriaen Jansz (1500).

Het kerkhof rond de kerk werd in 1869 gesloten. De voorm. pastorie (Van der

[p. 191]

Nisse, Windmolen

Poest Clementstraat 7) is in 1869 (gedenksteen) in neoclassicistische stijl gebouwd naar ontwerp van D. de Koning. Het T-vormige gepleisterde pand is in 1986 gerestaureerd en heeft deels een origineel interieur.

Van het kasteel Huis ter Nisse, dat tot 1843 aan de zuidzijde van het Dorpsplein stond, resteert de voormalige koetsierswoning (Dorpsplein 25), een dwars huis met aangebouwde stenen schuur. Het oudste deel stamt uit circa 1650. Waarschijnlijk na de sloop van het kasteel, toen het kasteelterrein landbouwgrond werd, heeft men deze woning tot een boerderij uitgebreid. In de huidige, in 1973 in Engelse cottagetuinstijl aangelegde siertuin ligt een vliedberg (11de-12de eeuw). Aan de Zuidweg bevindt zich het vroegere toegangshek van het kasteel in Lodewijk XV-stijl met twee bakstenen vleugelstukken tussen vier natuurstenen posten met vazen en de wapens van het geslacht Van der Nisse (circa 1760; gerestaureerd 1993).

Woonhuizen. Karakteristieke voorbeelden uit de 18de en vroege 19de eeuw zijn onder meer het diepe huis Dorpsplein 27 met tuitgevel, dat gelet op de grote stenen moppen in de zijgevel een oudere oorsprong heeft, het diepe huis Dorpsplein 18 (1817), het tweebeukige dwarse huis Dorpsplein 19, met kelder en opkamer, en de dwarse huizen Dorpsplein 20 en Dorpsplein 26. Rond 1910 in neorenaissance-stijl gebouwd is het dubbelpand Dorpsplein 31-32.

De windmolen (Gerbernesseweg 21) is een achtkantige grondzeiler met een bakstenen voet, een gepotdekselde houten onderbouw en een met dakleer beklede ingesnoerde houten romp en kap. Deze uit 1750 of 1752 daterende molen, ingericht als korenmolen, is in 1980-'81 gerestaureerd.

De dorpspomp (Dorpsplein ong.) stamt uit circa 1780. Deze natuurstenen pomp in Lodewijk XVI-stijl is versierd met alliantiewapens en wordt bekroond door een vaas.

De achtzijdige muziektent (Dorpsplein ong.) dateert van 1932 en heeft een bakstenen voet en een tentdak op houten kolommen.

Boerderijen. De hoeve Zuidweg 2 bestaat uit een 18de-eeuws woonhuis en een aangebouwde, deels houten, dwarsdeelschuur met rieten dak. Interessante voorbeelden zijn verder de rond 1900 gebouwde boerderijen Zuidweg 8 en Gerbernesseweg 17 met een middenganghuis als woongedeelte en een zwart geteerde houten dwarsdeelschuur.

Ten zuiden van het dorp ligt de hoeve De Mooie Staak (Rondepolderdijk 1). Van het vrijstaande woonhuis uit 1632 (jaartalankers) is de kopgevel deels gepleisterd en deels uitgevoerd in gele steen met siermetselwerk in rode baksteen. Boven de ingang is een engelenkopje geplaatst. De zwart geteerde houten schuur dateert uit de 19de eeuw.

Het voorm. station (Palmboomseweg 1) ligt ten oosten van het dorp aan de in 1927 door de Spoorwegmaatschappij Zuid-Beveland aangelegde lokaalspoorlijn. Het woonhuis met kantoortje, het wachtlokaal en de goederenloods zijn gebouwd in traditionalistische vormen volgens een standaardtype.