Monumenten in Nederland. Zeeland

Nieuwerkerk
(gemeente Schouwen-Duiveland)

Kerkringdorp, ontstaan op een terpvormig opgehoogd deel van een kreekrug waar later een kerk werd gesticht (eerste vermelding 1233). De vroeger omgrachte kerk ligt midden op een ruime kerkring. Hier, maar ook aan de Hoge Kerkstraat, vormde zich de eerste bebouwing. In de 15de eeuw was de heerlijkheid in bezit van Adriaan van Borssele, wiens echtgenote, Anna van Bourgondië, er in 1490 voor zorgde dat de kerk tot kapittelkerk werd verheven. In 1656 kreeg Nieuwerkerk het recht op een jaarlijkse paardenmarkt en ontwikkelde het zich tot een centrum voor Duiveland. Eind 19de eeuw breidde het dorp uit langs de Ooststraat. Nieuwerkerk heeft zwaar te lijden gehad van de Watersnoodramp van 1953. Met de wederopbouw zijn uitbreidingen aan de oost- en de westzijde gerealiseerd.

De Herv. kerk (Kerkring 2), oorspronkelijk gewijd aan St. Johannes de Evangelist, bestaat uit een fors vijfzijdig gesloten koor met sacristie en een vrijstaande zeszijdige toren van drie geledingen met tentdak. De opvallende toren uit de 14de of 15de eeuw werd in 1944 door de Duitse bezetters opgeblazen en in 1975-'76 met nieuwe steen herbouwd. In de toren hangt een door Michael Burgerhuys gegoten klok (1645). Het schip werd bij een brand in 1583 verwoest en in de 17de eeuw geheel gesloopt. Het behouden gebleven laat-gotische koor stamt van na de verheffing tot collegiale kerk in 1490. De rijzige 16de-eeuwse sacristie met tuitgevel en hoeksteunberen heeft inwendig een kruisgewelf en een omlopend boogfries. Het koor is gerestaureerd in 1945-'52 en opnieuw na de Watersnoodramp. Van deze in 1959 voltooide werkzaamheden dateren de westgevel met blindnissen in de top (1952), het lagere ingangsportaal (1957), de bakstenen vensterharnassen en inwendig het nieuwe betonnen gewelf en de kap. Tot de inventaris behoren enkele oude grafzerken (1518-1613) en een preekstoel en doophek van rond 1700. De voorm. pastorie (Hoge Kerkstraat 13) is een tweelaags pand met een neoclassicistische lijstgevel uit circa 1890

Nieuwerkerk, Herv. kerk, toren

voor twee vermoedelijk in 1803 (gevelsteen achterzijde) verenigde 18de-eeuwse diepe panden.

Overige kerken. Van 1873 dateert de voorm. kerk van de Apostolische Gemeente (Molenstraat 10), een kleine zaalkerk voorzien van neogotische spitsboogvormige bovenlichten met gepleisterde omranding bij entree en vensters. De (Geref.) Jacobuskerk (Ooststraat 16) is een moderne zaalkerk met dakruiter en bredere voorbouw, opgetrokken in 1958 naar ontwerp van Chr. de Heer en voorzien van sierbanden in donkere baksteen.

Het voorm. postkantoor (Hoge Kerkstraat 12) is een diep pand met een brede schermgevel met kroonlijst uit circa 1910.

Het voorm. raadhuis (Kerkring 1-7), gebouwd in 1929-'30 naar een zakelijk-expressionistisch ontwerp van W. Brouwer, heeft een kubistisch gelede voorgevel voorzien van een hoger opgaande middenpartij met ingang. Behalve de woningen van het schoolhoofd en de gemeenteontvanger bevonden zich in de linkervleugel een praktijkruimte en een dokterswoning.

Woonhuizen. Het diepe eenlaagspand Hoge Kerkstraat 14 heeft een tuitgevel uit 1742 (jaartalankers). Een geverfde ingezwenkte halsgevel en een hogere achtergevel uit 1762 (gedateerde baksteen) heeft het diepe huis Hoge Kerkstraat 16. Zeer statig is de brede midden-18de-eeuwse lijstgevel van

[p. 190]

Kerkring 9, uitgevoerd met middenrisaliet, entree in Lodewijk XV-vormen en een kroonlijst met hoekconsoles. Eind 18de eeuw gebouwd is de brede lijstgevel met classicistische deuromlijsting van Hoge Kerkstraat 3. De achtergevel bevat een gevelsteen met de voorstelling van een wijnvat, de naam Jan de Bruyne en het bouwjaar 1779. De lijstgevel met neoclassicistische details van Hoge Kerkstraat 18 dateert uit circa 1890. Karakteristiek voor de dorpsbebouwing zijn de dwarse eenlaagspanden uit circa 1900, bijvoorbeeld Molenstraat 12 en Kerkring 8-10. Soms zijn ze voorzien van een dakerker, zoals boven de entreerisaliet van Ooststraat 13 of de erker in chaletstijl van Kerkring 21 (1902). Kerkring 27 (circa 1910) heeft een dakerker met kleine trapgevel en een serliana, Kerkring 33 een erker met kleine schoudergevel. Opvallende diepe eenlaagspanden zijn Poststraat 10 (1900), voorzien van een kleurige neorenaissance-tuitgevel met balusters op pilasters, en diverse panden uit 1915-'20, zoals Hoge Kerkstraat 26, met jugendstil-details, en Kerkring 37 (1917). Expressionistische details vertonen de vrijstaande woonhuizen Weststraat 28, Rijksweg 15, Leona (Ooststraat 49; 1926) en Ooststraat 51 en 55.

De windmolen (Schoolstraat 36) is een grondzeiler met een ronde, wit geschilderde romp. Deze korenmolen werd in 1844 op een molenbelt gebouwd voor J. Berman ter vervanging van een nabijgelegen afgebrande houten molen. De smederij bij Ooststraat 1 was blijkens het opschrift op de tuitgevel van een ‘rijksgediplomeerd hoefsmid’ en vormt één geheel met de winkel Ooststraat 1 uit circa 1900. Ervoor staat een houten travalje.

Op de Alg. begraafplaats (Burg. Van Veenstraat ong.) bevindt zich een perk met graven van slachtoffers van de Watersnoodramp uit 1953 en een monument ter herinnering aan deze ramp van Mari Andriessen, geschonken door de gemeente Enschede.

Boerderijen. In de omgeving van Nieuwerkerk liggen enkele interessante boerderijen met vrijstaande woonhuizen. Uit circa 1900 is het middenganghuis van de boerderij Rijksweg 17. In 1918 in eclectische stijl gebouwd en voorzien van windveren in chaletstijl is het woonhuis van de boerderij Bouwlust (Capelleweg 5). Een villa-achtig woonhuis (circa 1925) heeft de boerderij Nooit Gedacht (Oude Nieuwlandseweg 5).

De meestoof ‘De Kapel’ (Rijksweg 25) te Capelle, een gehucht ten westen van Nieuwerkerk, is een hoog tweebeukig gebouw uit 1869. Aan de westzijde bevinden zich diverse aanbouwen, zoals een grote loods met uitzwenkend zadeldak. De meestoof bleef in functie tot 1914. Na een brand en verbouwing in 1916 was er een cichoreifabriek in gevestigd.