Monumenten in Nederland. Zeeland

Kloosterzande
(gemeente Hulst)

Dorp, ontstaan op een zandopduiking waar rond 1250 een uithof van het cisterciënzerklooster Ten Duinen werd

[p. 146]

Kloosterzande, Raadhuis

gesticht. De kapel van dit Hof te Zande ging in 1520 ook als parochiekerk dienen. Na de verwoesting van het klooster in 1577 door de geuzen volgde in 1609-'14 de herbouw van de kerk. Het gebied kwam in 1575 voorlopig en in 1646 definitief als kroondomein aan de Prins van Oranje. Aan de westzijde van het dorp stichtten Gentse paters karmelieten in 1692 een schuurkerk. Hier ontstond het dijkdorp Groenendijk. De bebouwing nabij het klooster concentreerde zich in de 19de eeuw langs de Cloosterstraat en de doorgaande weg van Hulst naar het Scheldeveer. Dorp en omgeving hadden te lijden van de Watersnood van 1906. Na de Tweede Wereldoorlog is het gebied tussen Cloosterstraat, Groenendijk en Hulsterweg nagenoeg geheel volgebouwd.

De Herv. kerk (Willem de Zwijgerlaan 2) is een zaalkerk met recht gesloten koor en aan de zuidzijde een sacristie. Delen van het schip, maar vooral het koor, zijn het restant van de door de cisterciënzers rond 1250 in grote bakstenen opgetrokken kloosterkapel. Vooral de achter bomen verscholen oostgevel is een fraai voorbeeld van de voor hen kenmerkende romano-gotische bouwstijl met rondboogvensters voorzien van kraalprofielen en geprofileerde lijsten om de vensterbogen. Ook inwendig zijn de koorvensters omkraald. De steunberen op de hoeken zijn mogelijk origineel, de steunbeer in het midden van het koor dateert van de herbouw in 1609-'14. De westgevel stamt eveneens overwegend uit deze herbouwperiode. In 1648 werd de kapel als protestantse kerk in gebruik genomen. Hiertoe werd de consistorie aangebouwd. Bij de restauratie van 1922-'24 heeft men de kap vernieuwd en een vlak plafond aangebracht. Tot de inventaris behoren een grafzerk met Petrusfiguur (1622), een preekstoel (circa 1650) en een orgelkast (1841) van de hand van Mennes en Preuniger.

De R.K. St.-Martinuskerk (Groenendijk 40) is een driebeukige basilikale kruiskerk met een driezijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met achtzijdige lantaarn, frontalen en een naaldspits. Deze neogotische kerk werd in 1871 gebouwd naar ontwerp van P. Soffers ter vervanging van een voorganger uit 1751. Opvallend zijn de ronde roosvensters in de lichtbeuk. Het met gestukadoorde houten kruisgewelven uitgevoerde interieur is rond 1965 gemoderniseerd en gewit en rond 1991 opnieuw voorzien van een kleurige binnenafwerking. Tot de inventaris behoren grote neogotische kruiswegstaties uit de bouwtijd. Het hoofdaltaar (circa 1920) is afkomstig uit de afgebroken Nijmeegse Christus Koningkerk.

De forse, wit gepleisterde pastorie (Groenendijk 38) werd in 1877-'78 gebouwd in neoclassicistische stijl. Het H. Hartbeeld op granieten sokkel is uit circa 1920.

Het voorm. raadhuis (Hof te Zandeplein 1) is een L-vormig gebouw met in de binnenhoek een ingangsportaal overgaand in een toren met wijzerplaat. In het met trapgevel uitgevoerde linkerdeel bevindt zich de raadzaal. Het gebouw kwam in 1909 tot stand naar een ontwerp met rationalistische details van J. Wisse. Op het plein staat een hardstenen dorpspomp, waarvan de knopvormige bekroning is gedateerd ‘1886’.

Het Hof te Zande (Hof te Zandeplein 11) is een fors gepleisterd tweelaags en deels onderkelderd pand met kleine dakruiter. Rond 1648 lieten de Oranjes op de plaats van de oude kloostervleugel een L-vormig pand bouwen met daarin een ‘Prinsenzaal’. Napoleon schonk het in 1809 aan de hertog van Bassano, H.B. Maret, maar in 1814 viel het terug aan de domeinen. In 1856 besloot men het gebouw voor afbraak te verkopen.

Opmetingstekeningen van L.Ph. de Lannée de Bétrancourt suggereren dat de afbraak tot de westelijke vleugel met de Prinsenzaal beperkt is gebleven. Het tegenover het huis gelegen koetshuis, gebouwd in 1890 in opdracht van baron H.A.A. Collot d'Escury, heeft een uit circa 1700 stammende gevelsteen en een gebeeldhouwde, wapenhoudende leeuw uit 1720. In de nabijgelegen muur bevinden zich twee fragmenten van de zijkanten van de tombe van Gerard van Ghistelles († 1425), voorzien van wapendragende pleurants in nisjes en vervaardigd door de Gentse beeldhouwers Jan II de Meyer en Hughe Goethals. De fragmenten zijn afkomstig uit de in 1817 gesloopte kerk van Zuiddorpe.

Woonhuizen. Het rond 1890 gebouwde forse herenhuis Groenendijk 12 vertoont neoclassicistische details. Vergelijkbaar van vorm, maar met erker en neorenaissance-details, is het herenhuis St. Martin's (Groenendijk 11) van 1904. Jugendstil-details en bricorna-stenen heeft het herenhuis Groenendijk 46 (circa 1908). Vergelijkbaar materiaalgebruik is te zien bij het herenhuis Cloosterstraat 31 (circa 1910). De rond 1915 opgetrokken villa Cloosterstraat 72 heeft onder meer een balkonhek in late jugendstil-vormen.

De windmolen (Groenendijk 2) is een op een molenberg staande open standerdmolen met houten kast en een met schaliën bedekte kap en borst. Deze waarschijnlijk oorspronkelijk in de 17de eeuw als oliemolen gebouwde molen is in 1781 naar de huidige plek overgebracht

[p. 147]

om als korenmolen te dienen. In de molenkast bevinden zich inscripties uit 1774, 1790, 1804, 1820 en 1823. Tot 1921 was de molen in bedrijf. In 1957 en 1960 is herstelwerk uitgevoerd en in 1983 een restauratie.

Het gedenkteken voor de Watersnood van 1906 (bij Hulsterweg 77) werd in 1921 gemaakt door D. Wolbers en bestaat uit een kalkstenen plaat met opschrift en reliëf.

Begraafplaatsen. De Herv. begraafplaats (bij Hulsterweg 67) is rond 1830 gesticht, gezien de hekpijlers met vazen in late empire-vormen. Het baarhuisje dateert uit circa 1880. De R.K. begraafplaats (bij Kerklaan 5), gesticht rond 1870, bevat enkele gietijzeren grafkruisen en een hardstenen kruis op postament ter markering van de pastoorsgraven.

Walsoorden. Dit gehucht ten noordoosten van Kloosterzande is ontstaan na de herdijking van de Noorddijkpolder (1622). In de 18de eeuw nam het de taken van de haven van Hulst over en in 1857 volgde de bouw van een nieuwe havenkom. Het in 1886 begonnen stoomveer Walsoorden-Hansweert over de Westerschelde werd in 1938 naar de noordelijker gelegen nieuwe veerhaven van Perkpolder verplaatst. De enorme schuur Walsoordensestraat 11 werd in 1778 gebouwd als meestoof onder de naam ‘Orange Stove’. De voorm. meelfabriek (Walsoordensestraat 2), gesticht in 1908 door A.C.M. Poppe, is uitgevoerd in neorenaissance-vormen. Het pand werd in 1911 door brand geteisterd en is na de fabriekssluiting in 1923 tot woonhuis omgebouwd. De Beaufortsluis (bij Eeckseweg 3) is een spuisluis in de vorm van een duiker met aan de Westerscheldezijde een houten afsluiting met handwindwerk. Deze sluis uit 1761 is herbouwd na de overstroming van 1906.