Monumenten in Nederland. Zeeland

Kloetinge
(gemeente Goes)

Kerkringdorp, ontstaan op een terp met aansluitend een rechthoekig plein (Marktveld) met vate. Het dorp ligt in het zuidwesten van een groter, door een ring van wegen omsloten, gebied, Bijvanck geheten. De kerk van Kloetinge wordt in 1216 voor het eerst vermeld. Het mottekasteel van de heren van Kloetinge stond aan de oostzijde van het Marktveld. In 1572 brandden Geuzen het dorp plat. Het Noordeinde en de in de 17de eeuw aangelegde Jachthuisstraat vormden samen lange tijd de belangrijkste toegangen tot het dorp. Na 1900 kreeg Kloetinge het karakter van een forensendorp voor beter gesitueerden. Er ontstond met name bebouwing ten zuidwesten van de oude dorpskern. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan de westzijde uitgebreid en aan Goes vastgegroeid. Kloetinge is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Geertesplein 24), was oorspronkelijk gewijd aan St. Geerte. Het is een eenbeukige kruiskerk voorzien van een vijfzijdig gesloten koor met zijruimten en een toren van drie geledingen met steunberen, traptoren (tot halverwege) en ingesnoerde spits. De houten kerk ter plaatse werd tussen 1275 en 1300 vervangen door een stenen kerk, waarvan het vroeg-gotische koor met O.L. Vrouwekapel (noordzijde) bewaard is gebleven. In de noordwand van deze rechtgesloten kapel bevindt zich een bijzonder, uit één grote en vier kleine cirkels samengesteld, venster (tweede helft 14de eeuw). Omstreeks 1350 werd gestart met de bouw van een als driebeukig ontworpen kerkschip. Korte tijd later kwam het werk stil te liggen en heeft men om onduidelijke redenen het omringende maaiveld en de vloer van koor en kapel opgehoogd. Hierdoor zijn de basementen van de kolommen en de onderste afsluiting van de wandgeledingen uit het zicht verdwenen. De vernieuwing van de kerk werd hervat in de loop van de 15de eeuw. Omstreeks 1480 werd het driebeukige schip gewijzigd in een eenbeukig schip

Kloetinge, Herv. kerk, plattegrond

[p. 144]

Kloetinge, Herv. kerk

en aan weerszijden voorzien van een dwars geplaatste kapel (pseudo-transept). De toren verrees ook in de 15de eeuw en werd begin 16de eeuw met het schip verbonden door een extra schiptravee. De toren is voorzien van natuurstenen hoekblokken, venster- en portaalomlijsting en balustrades. De overhoeks geplaatste steunberen gaan bij de terugspringende derde geleding over in haakse steunberen. De noordgevel bevat een verweerde memoriesteen uit 1594 (niet 1494, zoals lang is aangenomen) ter herinnering aan de omvangrijke herstelwerkzaamheden na de dorpsbrand van 1572. In de toren hangt een door Michael Burgerhuys gegoten klok (1633). Rond 1500 heeft men aan de zuidzijde van het koor een sacristie gebouwd. De kerk is gerestaureerd in 1899, onder leiding van J. Verheul, in 1912-'13 door F.G.C. Rothuizen

Kloetinge, Pastorie (l.) en raadhuis (r.)

en in 1969-'73; de toren is in 1956 gerestaureerd.

Inwendig heeft het koor een kap uit circa 1300 en wordt het schip gedekt door een laat-15de-eeuws houten tongewelf met aan de voet van de muurstijlen gesneden apostelbeelden. De sjabloonschilderingen dateren van de restauratie in 1899. De transeptarmen hebben stenen gewelven met versierde sluitstenen. De gewelven van de consistorie rusten op bewerkte kraagstenen, die engelen voorstellen met de lijdenswerktuigen van Christus. Het koor is voorzien van een houten tongewelf (circa 1300) en de koorkapel van een rond 1500 vernieuwde ziende kap. Beide ruimten hebben een wandgeleding met blindarcaden en kolonetten met bakstenen kapiteeltjes in een boogfries. De koorkapel is via een dubbele boog, rustend op een kolom met knopkapiteel, verbonden met het koor. In de 15de eeuw is één boogdoorgang dichtgezet. In de koorwand bevindt zich een 14de-eeuws sacramentshuisje. Tot de inventaris behoren een preekstoel uit 1604, een doophek met koperwerk (midden 17de eeuw), een herenbank uit 1624, een herenbank in Lodewijk XV-stijl (circa 1770) en een door Hendrik Hermanus Hess gebouwd orgel (1787; gerestaureerd 1975).

Het voorm. raadhuis (Geertesplein 5) en de voorm. hervormde pastorie (Geertesplein 4) zijn in 1881 naar een rijk eclectisch ontwerp van J.H. Hanninck gebouwd op de plek waar voorheen het 18de-eeuwse herenhuis van de ambachtsheer van Kloetinge stond. In 1964 werd de pastorie bij het raadhuis getrokken en sinds 1984 is het geheel opgedeeld in wooneenheden. Het eenlaags raadhuisgedeelte heeft een mezzanino onder een kroonlijst met attiek op gesneden consoles. De middelste dakkapel wordt bekroond door een kleine houten klokkentoren met koepeldak. Het forse pastoriegedeelte bestaat uit twee bouwlagen en een halve bovenverdieping, voorzien van een kroonlijst op decoratieve gekoppelde pilasters.

Scholen. Van 1838 stamt de voorm. openbare lagere school Geertesplein 14, nu ‘De Terp’, een wit gepleisterd, neoclassicistisch, dwars eenlaagspand met twee lokalen. Na 1876 was hier een kleuterschool ingericht en van 1885 tot 1894 tijdelijk het raadhuis. Ter vervanging van de oude school bouwde men in 1876 de (voorm.) openbare lagere school Schimmelpenninckstraat 14, die is herbouwd na brand in 1996. Deze vierklassige middengangschool in neoclassicistische stijl - aan de achterzijde gedekt met Oegstgeester pannen - is in 1957 verbouwd tot dorpshuis (Amicitia).

Het voorm. Jachthuis (Jachthuisstraat 15) is een T-vormig pand met mezzanino en hoger opgetrokken middenrisaliet, gebouwd rond 1860 in eclectische stijl als woonhuis voor de ambachtsheer. Opvallende elementen zijn de gefacetteerde verdiepingsvensters en de zinken daken met gesneden druppellijst. De vensters en de gevelhoeken hebben een gepleisterde omlijsting. De kap is uitgevoerd met Philibertspanten. Het omringende park heeft de oorspronkelijke landschappelijke aanleg met vijver uit circa 1860 behouden.

Kloetinge, Jachthuis (1971)

[p. 145]

Een deel van het terrein werd eind 19de eeuw verkocht aan de familie Lensbroek. Deze liet in 1925-'26 het forse herenhuis Marktveld 19 bouwen naar een ontwerp met expressionistische details van A.L.J. Goethals. Kenmerkend zijn de middenpartij met verticale glas-in-loodvensters en de opgebogen daklijst. Naast het huis staan het in 1851 (of 1861) gebouwde koetshuis (Marktveld 18) en de van 1893 daterende koetsierswoning (Marktveld 17), een eenvoudig dwars pand met siermetselwerk in gele steen. In het bijbehorende tuingedeelte bevinden zich niet alleen een bruggetje en een tuinkoepel maar ook een middeleeuwse kasteelberg met ringgracht.

Woonhuizen. Een 16de-eeuwse oorsprong heeft het wit gepleisterde, dwarse eenlaagspand Geertesplein 21, dat in 1596 in gebruik was als herberg annex raadkamer. Begin 18de eeuw was het dorpshuis en daarna tot 1881 raadhuis. Bij een grondige verbouwing in de 19de eeuw kreeg het zijn huidige gepleisterde aanzicht. Inwendig bevindt zich een laat-gotische zandstenen schouw. Het diepe huis Geertesplein 1 heeft een in gele baksteen opgetrokken tuitgevel uit 1616 (jaartalankers) met banden in rode baksteen. Een van 1752 (jaartalankers) daterende ingezwenkte lijstgevel bezit Marktveld 3, waarvan de voordeuromlijsting is voorzien van paneelwerk in de zijposten. Uit de late 18de eeuw dateert het tweebeukige dwarse huis Marktveld 20 met omlopende geprofileerde gootlijst en omlijste ingang. In de zijgevel (Geertesplein) bevindt zich een gedenksteen voor C.H.D. Buys Ballot, die hier in 1817 werd geboren. Een laat-18de-eeuwse oorsprong hebben ook de dwarse huizen Geertesplein 15-16, Geertesplein

Kloetinge, Woonhuis Marktveld 19

3 en Marktveld 2, waarvan de twee laatstgenoemde met voordeuromlijsting. Voorbeelden van 19de-eeuwse dwarse huizen zijn Jachthuisstraat 22 (gele baksteen), het gepleisterde pand Jachthuisstraat 4 met werkplaats, Jachthuisstraat 36 en het gepleisterde en met Oegstgeester-pannen gedekte pand Marktveld 9. Met kroonlijst uitgevoerd zijn het middenganghuis Jachthuisstraat 19 en het dwarse huis Geertesplein 9 (1886). Eclectische gepleisterde vensterbekroningen heeft het diepe pand Marktveld 16. De villa Lewestraat 26 (circa 1890), voorzien van keperboogvensters op de verdieping, werd bewoond door gemeentesecretaris jhr. Jan Lewe van Nijenstein. In 1896 in neorenaissance-stijl gebouwd als burgemeesterswoning is het herenhuis Marktveld 5, met boven de ingang een balkon op consoles en bij de ramen metalen zonweringen. Uit dezelfde tijd dateert het koetshuis. Een voorbeeld van volkswoningbouw zijn de woningen Brederodestraat 6-12, volgens een gedenksteen herbouwd in 1909.

De windmolen (Kapelseweg 13) is een ronde bakstenen stellingmolen uit 1704. Opvallend zijn de drie 19de-eeuwse gietijzeren stellingpalen met corinthische kapiteeltjes en sierlijke ijzeren steunen. Deze op een molenberg geplaatste korenmolen is rond 1995 voor het laatst gerestaureerd.

De Alg. begraafplaats (Kapelseweg 22), aangelegd rond 1875, bevat onder meer het graf van burgemeester Jan Trimpe († 1884) en zijn echtgenote Neeltje Toorenaar († 1880).

Boerderijen. De boerderij Hof Weltevreden (Jachthuisstraat 17) heeft een eind 17de eeuw gebouwd woonhuisgedeelte (gerestaureerd 1978). De vernieuwde aangebouwde schuur is voorzien van een pannendak met ingelegd patroon. Uit de 18de eeuw stamt Noordeinde 4 met een deels gepleisterd woonhuisgedeelte en een vernieuwde aangebouwde schuur. Op het erf staat een bakhuisje. Eveneens 18de-eeuws is Hof Ravestein (Noordeinde 5), waarvan het deels onderkelderde woonhuisgedeelte is voorzien van een voordeuromlijsting in Lodewijk XVI-stijl. De aangebouwde houten schuur is

Kloetinge, Boerderij Elsa Hoeve

gedeeltelijk in steen vernieuwd. Op het erf staat een bakhuisje. Van boerderij 't Hoefje (Lewestraat 6) resteert het forse middenganghuis met voordeuromlijsting uit 1819 (jaartalankers). Rond 1850 gebouwd is de boerenwoning Oostkeure 1-3 met een haaks geplaatste en zwart geteerde houten schuur.

Ook buiten het dorp liggen enkele interessante boerderijen. Het woonhuisgedeelte van de Hoeve Tervaeten (Tervatenseweg 42) heeft mogelijk een 16de-eeuwse oorsprong, gezien de kelder met tongewelf en de funderings- en muurresten met grote bakstenen. Het woonhuis is in de 17de en 18de eeuw verbouwd (gele baksteen) en bevat tegeltableaus uit die periode. De aangebouwde dwarsdeelschuur is deels in hout uitgevoerd. De 18de-eeuwse boerderij Tervatenseweg 11 heeft een aangebouwde houten schuur en een vrijstaand bakhuisje. Een karakteristieke boerderij uit circa 1890 is Hof den Berg (Kapelseweg 61) met een vrijstaand woonhuis in neorenaissance-vormen, een houten dwarsdeelschuur met drie stel mendeuren en een wagenschuur. Uit dezelfde tijd is de Elsa Hoeve (Stelleweg 2), waarvan het deels onderkelderde woonhuis en het bak- en zomerhuis neorenaissance-invloeden vertonen. De evenwijdig aan de weg gelegen dwarsdeelschuur heeft een pannendak met ingelegd patroon. De mendeuren bevinden zich in de naar het achtererf gekeerde gevel.