Monumenten in Nederland. Zeeland

[p. 138]

IJzendijke
(gemeente Sluis)

Kleine stad, voor het eerst genoemd in 1046 en als nederzetting behorend tot de Gentse St.-Pietersabdij. Rond 1127 kreeg IJzendijke stadsrechten en later trad de stad toe tot de Vlaamse Hanze. De dankzij de handel in wol tot bloei gekomen stad werd in 1404 door de zee verzwolgen. De Spanjaarden legden ten zuiden van het oude IJzendijke in 1587 een verschansing aan, die in 1604 door Maurits werd veroverd. Na het ontstaan van de Mauritspolder (1614) en de Oranjepolder (1618) volgde de aanleg van een regelmatige zeshoekige vesting met in het midden een exercitieterrein (Markt). In 1648 werd de vesting IJzendijke een garnizoensstad. In 1788 verdween de haven en in 1841-'43 werd de vesting grotendeels geslecht. Het zuidelijke deel van de stad raakte in 1944 beschadigd. Aan die zijde is de stad na de Tweede Wereldoorlog uitgebreid.

De Herv. kerk (Kerkstraat 2) is een aan beide zijden driezijdig gesloten classicistische zaalkerk met dakruiter. De kerk werd in 1612-'14 gebouwd op een regelmatige achtzijdige plattegrond en in 1656-'59 vergroot tot een langwerpig achtkant na het slopen van de drie westelijke zijden. Dit geschiedde waarschijnlijk onder leiding van Sebastiaan de Roy. Het oorspronkelijke koepeldak met dakruiter bleef bewaard; hierin hangt een door Michael Burgerhuys gegoten klok

IJzendijke, Herv. kerk (1993)

(1619). De vensters en de ingangspoort vertonen gotiserende details. De oorlogsschade aan de kerk heeft men in 1949 gerestaureerd.

Tot de kerkinventaris behoren een tiengebodenbord (1620), twee gedenkborden (1620 en 1623), een doophek (1815) en een door G.C.F. Witte gebouwd orgel (1872). In de gave zerkenvloer ligt één (van elders afkomstige) zerk uit 1561 en verder overwegend 17de-eeuwse zerken. Het rond 1860 tegen de kerk aan gebouwde middenganghuis bij Kerkstraat 2 deed dienst als pastorie.

De R.K. kerk O.L. Vrouwe ten Hemelopneming (Koninginnestraat 7) is een driebeukige kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor en een ongelede toren met achtkantige lantaarn en uivormige spits. Deze traditionalistische kerk verrees in 1948-'52 naar plannen van J. de Lint ter vervanging van een in 1944 verwoeste kerk.

Het bewaarschooltje (Rozemarijnstraat 1) is een eenklassig gebouw uit circa 1905.

De voorm. marechausseekazerne (Watervlietseweg 4-8) is een fors, sober vorm gegeven pand met uitspringend middendeel, gebouwd rond 1920 volgens een standaardtype dat onder meer ook in Westkapelle voorkomt. Na 1957 is de kazerne tot drie woningen verbouwd.

Het voorm. raadhuis (Markt 28) is een tweelaags dwars pand met ranke dakruiter, gebouwd in 1951 in wederopbouwvormen naar plannen van P.H. Hekkema. Het heeft dezelfde hoofdvorm als het in 1812 door de militaire bevelhebber aan de stad afgestane Gouverneurshuis op die plaats.

De brandweerkazerne (17 Oktoberplein 4), bestaande uit een garage met aangebouwde slangentoren uit circa 1955, is een goed voorbeeld van wederopbouwarchitectuur.

Woonhuizen. De oudste bebouwing van IJzendijke dateert van na het gereedkomen van de vesting rond 1610. Het sterk gerestaureerde diepe pand Landpoortstraat 12 is voorzien van een trapgevel, gedateerd ‘1625’. Vergelijkbare 17de-eeuwse trapgevels hebben Markt 27 en Markt 8; de laatstgenoemde, met korfbogen en toppinakel uitgevoerde gevel is in 1949 gerestaureerd

IJzendijke, Brandweerkazerne

naar plannen van H. de Lussanet de la Sablonière. Een 17de-eeuwse kern - maar ook een neorenaissance-gevelbekroning (circa 1895) - bezit het diepe huis Landpoortstraat 6. De kern van de dwarse woonhuizen Markt 4 en Markt 26 is eveneens 17de-eeuws. Het diepe drielaags huis Landpoortstraat 4 stamt gezien de kroonlijst met modillons en tanding uit de tweede helft van de 18de eeuw. Vermoedelijk hebben ook Landpoortstraat 1 en 3 een 18de-eeuwse kern, maar de gepleisterde neoclassicistische voorgevels dateren uit circa 1860.

Rijk eclectisch van vormgeving is het forse dwarse herenhuis Minnepoortstraat 6 (circa 1870). Van neoclassicistische details voorzien zijn de villa Koninginnestraat 53, gebouwd in 1871 voor F.J. Wijffels, het woonhuis Koninginnestraat 50 (1874) en het eenlaagspand Koninginnestraat 40-42 (circa 1880). Het diepe huis Markt 22 werd in 1898 gebouwd met neorenaissance-details. Opvallend rijk van vorm is het herenhuis Koninginnestraat 26, dat in 1909 tot stand kwam voor de herenboer Sturm naar een ontwerp met eclectische en neorenaissance-elementen van F.B. Sturm. Vergelijkbaar van vorm zijn Koninginnestraat 18 (1912) en Landpoortstraat 7 (circa 1910). Opvallend is het met metrotegels beklede eenlaags woonhuis Koninginnestraat 36 (circa 1910). Jugendstil-details hebben de rond 1915 gebouwde herenhuizen Markt 7 en Markt 13. Molenstraat 13 (circa 1930) is een goed voorbeeld van een villa in zakelijk-expressionistische vormen, terwijl Markt 18 (1953) een goed voorbeeld is van een woonhuis in ranke traditionalistische wederopbouwarchitectuur.

[p. 139]

IJzendijke, Woonhuis Koninginnestraat 26

Verdedigingswerken. De mogelijk met advies van Simon Stevin kort na 1604 aangelegde regelmatige zeshoekige vesting werd in 1702 naar plannen van Menno van Coehoorn verbeterd en voorzien van ravelijnen. In 1841-'43 heeft men de vesting geslecht met uitzondering van het westelijke ravelijn (Ravelijnstraat ong.). Ook een deel van de bijbehorende gracht bleef gespaard.

De windmolen (Biestraat 18) staat op een voormalige vestingwal en is een stellingmolen met een ronde bakstenen romp en een met houten schaliën beklede kap. Boven de stelling is deze in 1841 voor J.J. Cammaert en S.C. Doens gebouwde korenmolen gepleisterd. De in 1931 tot molenromp verworden molen is in 1965-'66 geheel hersteld.

Van de bierbrouwerij ‘Cadsandria’ (Waterpoortstraat 18) resteert een langgerekte schuur met versierde puntgevels uit 1889.

De achtzijdige muziektent (Markt ong.), oorspronkelijk uit 1898 en herbouwd in 1989, is voorzien van boogvormige smeedijzeren versieringen.

De Alg. begraafplaats (bij Mauritsweg 2) werd kort na 1843 aangelegd. Aan de wegzijde staat een hekwerk in jugendstil-vormen (circa 1905). Interessante graftekens zijn de door F. Math uit Gent vervaardigde zerk voor C.F.E. Calon († 1882) en - op het katholieke gedeelte - de zerk met kruis voorzien van een kelk voor pastoor P.C.M. Verhoeven († 1888) en de stèle met kruis voor dr. M.E. Cortvriendt († 1901), gemaakt door P. de Clercq uit Gent.

De boerderij De Houttuyn (Oranjedijk 3), ten noordwesten van IJzendijke, bestaat uit een schuur (circa 1710), woonhuis (1716), bakhuis (1755) en varkensstal (19de eeuw). Samen met de drinkput vormen ze een gaaf complex.

Het particuliere graf Schorer (bij Zachariasweg 5), gelegen ten noorden van IJzendijke op de dijk die de scheiding vormt tussen de St.-Pieterspolder en de Zachariaspolder, bestaat uit een omhekte grafzerk voor ambachtsheer W. Schorer († 1800).

Waterlandkerkje. Dit kleine dijkdorp ten westen van IJzendijke werd in 1657 gesticht in het Eerste Gedeelte van de Generale Prins Willempolder. Die polder was het resultaat van een droogmaking van tijdens de Opstand geïnundeerd gebied. De kerk werd in 1672 door de Fransen verwoest. Het dorp werd eerst 't Kerkje genoemd en ging vanaf 1814 Waterlandkerkje heten. De 13de-eeuwse tiendenpaal (Redouteplein ong.) is in 1964 opgegraven en herplaatst. Oorspronkelijk gaf deze paal de grens aan tussen het gebied van de Gentse abdijen van St. Pieter en St. Bavo, waarvan de wapens op de paal herkenbaar zijn, respectievelijk drie sleutels en de letters ‘S B’. De Herv. kerk (Molenstraat 58) is een sobere zaalkerk met dakruiter en in de voorgevel de datering ‘1674’ in rode bakstenen. Na een brand in 1708 heeft men de kerk in 1713 herbouwd. De huidige dakruiter stamt uit 1760, het uurwerk uit 1847. Bij de restauratie in 1956-'58 is de aangebouwde consistoriekamer vernieuwd. De kerk bevat een preekstoel uit 1713. Het voorm. raadhuis (P.C. Boutenstraat 18) werd rond 1890 gebouwd als onderwijzerswoning van de naastgelegen, sterk verbouwde, tweeklassige school met raadskamer uit 1864. In 1958 heeft men de woning tot raadhuis omgebouwd, een functie die het pand heeft gehad tot 1970.