Monumenten in Nederland. Zeeland

Hulst

Stad, ontstaan op een kunstmatig opgehoogde dekzandrug in een krekengebied. In de 11de eeuw kwam ter plaatse van de latere Grote Markt de kern van de nederzetting ‘Hulust’ tot ontwikkeling, waaraan Philips van den Elzas, graaf van Vlaanderen, in 1180 stadsrechten en tolvrijheid voor Vlaanderen verleende. In 1350 volgden meer rechten en in 1413 kreeg men toestemming voor de bouw van verdedigingswerken. Mede door de aan de noordwestzijde gelegen haven en de zoutwinning kwam Hulst in de 14de en 15de eeuw tot grote bloei. In de strijd tussen de stad Gent en Filips van Bourgondië werd de stad echter in 1453 vrijwel geheel verwoest, waarna men deze in 1453-'77 met wallen en poorten versterkte. Toch werd Hulst in 1485 en 1491 opnieuw door Gent gebrandschat. In 1591 viel Hulst in Staatse handen, waarna in 1596 Spaanse troepen onder leiding van aartshertog Albertus van Oostenrijk de stad veroverden. Zij begonnen in 1615 met de ombouw van de oude verdedigingswerken tot een vesting met negen bastions, vijf ravelijnen en drie poorten (gereed 1621). De zo versterkte stad kon de belegering door prins Frederik Hendrik in 1645 echter niet weerstaan. Hulst bleef een belangrijke vesting, die in 1702 de Franse troepen buiten hield. In 1747 en 1795 viel

[p. 130]

Hulst, Binnenstad vanuit het zuidoosten

Hulst echter zonder veel strijd in Franse handen.

In 1795 werd de haven wegens verregaande ontoegankelijkheid opgeheven; pogingen tot de aanleg van een kanaalverbinding met Axel werden in 1830 gestaakt. Tot circa 1860 was er vrijwel geen bebouwing buiten de vesting, die behalve aan de noordzijde geheel door een krekenstelsel was omringd. In 1871 kreeg de stad aan de zuidzijde een station aan de spoorlijn Terneuzen-Mechelen. Vanaf dit station reed van 1902 tot 1949 de tram naar Walsoorden dwars door de stad, waarvoor een coupure in de vestingwal nodig was. Hulst werd in 1816 als vesting opgeheven. De wallen kwamen in 1845 in bezit van de stad. De vestingwerken zijn nooit geslecht. Achter het stadhuis ontstond rondom het refugiehuis van Baudeloo in 1861 een Liefdesgesticht met pensionaat, dat in 1968 werd afgebroken. Eveneens binnen de vesting verrees ter plaatse van de stadstuin van het Hof van Hombach rond 1920 een wijkje (Vestdijkstraat) naar plannen van F.J.P. Rouleau. In die tijd kwamen ook de eerste uitbreidingen buiten de vesting tot stand (Tivoliweg, Van der Maelstedeweg). Bij de bevrijding door Poolse troepen in 1944 verloor de St.-Willibrorduskerk zijn spits. Na de Tweede Wereldoorlog is Hulst vooral aan de noordzijde flink uitgebreid. De stad heeft zich ontwikkeld tot het centrum van oostelijk Zeeuws-Vlaanderen. De vesting Hulst is - samen met het oostelijk gelegen fort Moerschans - een beschermd stadsgezicht.

De R.K. St.-Willibrorduskerk (Steenstraat 2) [1] is een forse driebeukige basilikale kruiskerk voorzien van een koor, kooromgang met zijkapellen en drie driezijdig gesloten straalkapellen, alsmede een forse toren op de viering. De geheel met Ledesteen beklede kerk is een fraai voorbeeld van de Brabantse variant van de laat-gotische stijl. Over de oudste verschijningsvorm van de in 1228 voor het eerst vermelde kerk is weinig bekend, anders dan dat ze in 1266 een bijkerk werd van de kapittelkerk van Kortrijk. De zware onderbouw van de middentoren is het oudst en stamt wellicht uit de 14de eeuw, toen er een toren tussen het toen bestaande schip en koor werd opgetrokken. In 1402 nam timmerman Laurens van Leyden het werk aan voor de bouw van een achtkantige torenbekroning. Dit moet de afsluiting zijn geweest van de bouw van een smal transept (eind 14de eeuw). Ter vergroting van dat transept werd in 1430-'31 een zuidkapel toegevoegd en in

[p. 131]

Hulst

1	R.K. St.-Willibrorduskerk (zie p. 130)
2	Herv. kerk (p. 133)
3	St.-Elisabethgasthuis (p. 133)
4	Stadhuis (p. 133)
5	Gouvernementshuis (p. 134)
6	Landshuis (p. 134)
7	Ambachtschool (p. 134)
8	R.K. middelbare school (p. 134)
9	refugiehuis Ten Duinen (p. 134)
10	refugiehuis Cambron (p. 134)
11	refugiehuis Baudeloo (p. 135)
12	woon- en winkelpand Korte Nieuwstraat 1 (p. 136)
13	ruïne Dubbele Poort of Bollewerckpoort (p. 136)
14	Bagijnepoort of Grauwe poort (p. 136)
15	Dubbele poort (p. 136)
16	Gentse poort (p. 137)
17	windmolen De Stadsmolen (p. 137)
18	Zoutziederij (p. 137)
19	Station (p. 137)
20	Reynaertmonument (p. 137)
21	R.K. begraafplaats (p. 137)

Hulst, R.K. St.-Willibrorduskerk, plattegrond

[p. 132]

Hulst, R.K. St.-Willibrorduskerk

1441-'42 een noordkapel (herbouwd begin 16de eeuw; nu sacristie). Nadat de kerk in 1453 schade had geleden, werd in 1462 begonnen met de bouw van een nieuw gotisch koor met kooromgang onder leiding van bouwmeester Evert Spoorwater uit Antwerpen. In 1469 stokte de bouw nadat de toren door de bliksem was getroffen en afbrandde. Het herstel volgde in 1470 door stadstimmerman Pieter Bruunbaert. Waarschijnlijk kreeg het transept toen ook zijn huidige vorm. In 1474 volgde een kerkwijding. Onder leiding van Herman de Waghemakere begon men in 1481 met de bouw van een nieuw schip, waarvan de zijbeuken vrijwel even breed zijn als de middenbeuk. Het nieuwe schip lag niet volledig in de as van het koor. Vanaf 1512 af stond het langzaam vorderende werk onder leiding van Dominicus de Waghemakere. Men bouwde aan het schip door tot 1534, toen de rijke laat-gotische westgevel - naar ontwerp van Laurens Keldermans en uitgevoerd door Willem van Sassen - gereed kwam. Tevens werden tussen 1518 en 1529 omvangrijke werkzaamheden verricht aan het koor, waaronder de bouw van de librije aan de noordzijde en de drie oostelijke straalkapellen. Opvallend zijn de zware wigvormige steunberen tussen de kapellen die de lichtbogen naar de koorlantaarn dragen. In 1562 werd de toren opnieuw door brand verwoest. De bij het herstel onder leiding van Jasper Antonisz gebouwde nieuwe geleding werd verwoest bij de beschieting van Hulst in 1596. De in 1600 herstelde spits heeft men vernieuwd na schade in 1663 en 1724. Na de omwenteling van 1645 werd de katholieke godsdienst verboden. De protestanten richtten het schip in als preekkerk en bouwden een afscheiding in het transept. Transept en koor dienden daarna als wandelkerk en begraafplaats. In 1806 kregen de katholieken het koor terug, waarna het geheel tot 1929 als simultaankerk zou functioneren. De bestaande afscheiding werd vervangen door een dubbele muur gevuld met turfstrooisel. In 1876 sloeg de bliksem opnieuw in de toren in. Naar plannen van P.J.H. Cuypers werd de toren herbouwd, waarbij een op de toestand van

Hulst, R.K. St.-Willibrorduskerk, interieur

kort na 1562 gebaseerde neogotische geleding werd toegevoegd met daarboven een houten spits. De koorkerk werd in 1891-'92 van een polychromie voorzien. Mede vanwege de noodzaak tot een algehele restauratie werd na twee jaar onderhandelen in 1929 de gehele kerk weer katholiek. Onder leiding van J.Th.J. Cuypers volgde in 1929-'33 een ingrijpende restauratie. De scheidingsmuur verdween evenals de katholieke polychromie in het koor en de protestantse witlaag in het schip; het geheel werd in schoon werk uitgevoerd. In het schip verving men het vlakke plafond door kruisribgewelven, die door het ontbreken van luchtbogen van trekstangen werden voorzien. Conform de ‘grondbeginselen’ werden de steunberen hersteld in eigentijdse vormen, evenals het muurwerk om het kerkterrein. Men zag af van herstel van de dubbele pinakels op de luchtbogen en de balustrade langs de koorlantaarn. De meeste raamtraceringen zijn naar het oude voorbeeld vernieuwd; in de lichtbeuk paste men een moderne navolging van de 17de-eeuwse

[p. 133]

vensterharnassen toe. Ter afsluiting van de restauratie werd de kerk in 1935 verheven tot ‘Basilica Minor’.

De 19de-eeuwse houten torenspits werd in 1944 verwoest door artillerievuur. Voor de herbouw werd in 1953 een prijsvraag uitgeschreven. Het ontwerp ‘Prediker’ van J. Brouwer werd bekroond. De nog steeds spraakmakende nieuwe lantaarn, bestaande uit acht pylonen van nagespannen gewapend-betonelementen, met dito binnenwerk en een spits met kruis en gestileerde engelenbeelden werd in 1957-'58 uitgevoerd. De constructie van de door Schokbeton geleverde elementen werd berekend door W. van der Schrier, de vier ruggelings geplaatste engelen zijn vormgegeven door W. Reijers. In de lantaarn kwam in 1957 een door Petit & Fritsen gegoten carillon te hangen. In de neogotische geleding daaronder hangen klokken gegoten door Wilhelmus Wegewaert (1563) en Pieter Hemony (1669). Een laatste restauratie van de kerk volgde in 1996-'99, toen onder meer alsnog gotische pinakels op de luchtbogen zijn aangebracht.

Inwendig is de kerk na de restauratie geheel gedekt door kruisribgewelven. De zware middentoren met een kleinere doorgang sluit het schip gedeeltelijk af en beperkt zo het gezicht op het koor. De hoge lichtbeuk met triforium en de brede zijbeuken, rustend op ronde pijlers met koolbladkapitelen, geven het schip een luchtig karakter hetgeen in het koorgedeelte terugkeert. Op een 17de-eeuwse orgelgalerij staat het in 1610-'12 door de Antwerpenaar Louis Isoré gebouwde orgel met in 1762 opnieuw beschilderde deuren. De kast werd circa 1665 door Philips Talboom verfraaid. Het instrument is in 1970-'71 gerestaureerd en sterk uitgebreid. Tot de inventaris behoren enkele 17de-eeuwse regeringsbanken en een serie vroeg-19de-eeuwse tondo's met schelpen en apostelkoppen. Verder bevat de kerk een rijk gesneden neobarokke preekstoel met Christusbeeld (1838), twee neogotische dubbele biechtstoelen, een communiebank en kruiswegstaties (alle circa 1880) en een hoofdaltaar (circa 1935). In de vloer bevinden zich diverse interessante grafzerken, waaronder gotische zerken uit 1506 (man met schild), 1514

Hulst, Klooster Sint Joseph

(man met spreukband), 1539 (abdis) en priesterzerken uit 1503 en 1551. Latere zerken zijn die voor Lauwereys van Clapdorp († 1623), schepen Geeraedt Snel († 1664), schepen Jacob Cappron († 1678) en de cartograaf W.T. Hattinga († 1764). De gebrandschilderde ramen in het koor zijn gemaakt door de Belgische glazeniers E. Tancke, G. Ladon en J. Dobbelaere (1881-1905), met uitzondering van het latere St.-Jozefraam. Dit is van het Utrechtse atelier Mengelberg. Het westvenster met het Laatste Oordeel (1933) is vervaardigd door J. Nicolas.

Het voorm. klooster Sint Joseph (Carmelweg 2) is een fors drielaags gebouw met hoekrisalieten en een dakruiter. Het robuuste neoromaanse kloostergebouw met seminarie werd in 1910-'11 gebouwd naar plannen van O. Aloys voor de vanwege de schoolwetten van Combes (1904) uit Frankrijk verdreven paters Maristen. Opvallend is de zware natuurstenen entreepartij met twee gedrongen zuilen voorzien van teerlingkapitelen, die via een boogstelling een fronton dragen. In de rechtervleugel (met dakruiter) bevindt zich de kloosterkapel met glas-in-loodvensters gemaakt door J. Nicolas & Zn. en muurschilderingen door F. Loots. In 1967 werd het seminarie opgeheven. Sinds 2000 dient het pand als hoofdgebouw van het Reynaert-college.

De Herv. kerk (Houtmarkt 11) [2] is een recht gesloten zaalkerk met een ranke terzijde geplaatste zadeldaktoren. Deze kerk met zakelijk-expressionistische details werd in 1930-'31 gebouwd naar plannen van A.P. Wisse. De aanleiding voor de bouw was het verlaten door de hervormden van de St-Willibrorduskerk die vanaf 1806 als simultaankerk had gediend. Tot de inventaris behoort de uit die kerk meegenomen midden-17de-eeuwse preekstoel met boogpanelen, voorzien van een laat-17de-eeuws klankbord met putti die een cartouche met Psalm 100:4 vasthouden.

Het voorm. St.-Elisabethgasthuis (Gentsestraat 18-24) [3] is een fors langgerekt pand met zijtopgevels; de gevel aan de Beestenmarkt heeft natuurstenen banden en resten van kruisvensters in de top. Het in de tweede helft van de 16de eeuw gebouwde gasthuis, werd na 1645 verbouwd tot vier particuliere woningen. Uiteindelijk zijn ze alle vier gepleisterd. Nummer 18 heeft een erker uit circa 1860 en nummer 20 een fraaie winkelpui uit circa 1895.

Het stadhuis (Grote Markt 21) [4] is een met Ledesteen bekleed gebouw met een bordes en een slanke hoektoren van vijf geledingen overgaand in een achtkantige bakstenen lantaarn met houten bekroning. Het van 1455 daterende eerste stadhuis brandde in 1485 uit. Herbouw volgde in 1528-'34 naar plannen van Laurens Keldermans en steenhouwer Willem van Sassen. Aan de achterzijde, tegen de in 1538-'40 gebouwde belfortachtige toren, verrees de vleeshal, die later in gebruik was als waag (nu VVV). In 1797 bleek het stadhuis bouwvallig en in 1806 brak men de opengewerkte stenen torenbekroning af. In 1830-'39 diende het gebouw als kazerne. Herstel en versobering volgde in 1844-'46. Men

Hulst, Herv. kerk

[p. 134]

Hulst, Stadhuis (1997)

verlaagde de muren en verwijderde de gotische beeldhouwwerken. Uit die tijd dateren het dorische ingangspoortje en de bakstenen torenlantaarn. De hardstenen wapens van Hulst en Vlaanderen (1663) zijn afkomstig van de in 1876 door brand verwoeste toren van de St.-Willibrorduskerk. Het stadhuis werd in 1949-'51 gerestaureerd onder leiding van G.M. Sturm en H. de Lussanet de la Sablonière. De nieuwe houten torenbekroning is ontworpen door E.A. Canneman. In de toren bevinden zich een kamer met stergewelf en een bij de restauratie teruggevonden cachot. In de raadzaal hangen enkele portretten van prinsen uit het huis Van Nassau en een schilderij van de vesting Hulst uit 1628 door Cornelis de Vos. Hier staat ook de Burgerhuysklok (1643), gegoten door Johannes Burgerhuys. De naast het raadhuis staande oude hoofdwacht werd in 1873 vervangen door een school. Deze is in 1989 gesloopt ten behoeve van de aanbouw van het nieuwe stadskantoor.

Het voorm. gouvernementshuis (Grote Markt 24) [5] is een zeer breed pand, oorspronkelijk gebouwd voor het kapittel van Kortrijk en ‘De Rijkenborch’ genaamd. De middeleeuwse opzet is af te lezen aan de onderkeldering en de zijtrapgevels. Kort na 1645 werd het pand verbouwd voor gouverneur Hendrik van Nassau Siegen. Begin 19de eeuw kwam het in bezit van W. Seyditz, die het rond 1840 liet pleisteren en ingrijpend verbouwen. Aan de achterzijde bevinden zich een haakse tuinvleugel en een vrijstaand koetshuis. Na verkoop door de familie Seyditz in 1973 werd het een bankgebouw. Het is in 1990 gerestaureerd.

Het landshuis (Steenstraat 37) [6] is een fors pand met hardstenen bordes, pronkrisaliet en een opengewerkte dakruiter met uurwerk. In 1576 werd op deze plek het ‘Landthuys’ van het Hulster-Ambacht gevestigd dat in 1596 werd verwoest. Pas in 1655 verrees een nieuw onderkelderd rechthuis. Het huidige uiterlijk dateert echter van een verbouwing in Lodewijk XIV-stijl van rond 1730. De wapens van het Hulster Ambacht en de Generaliteit boven de voordeur zijn in de Franse tijd weggehakt. Het vroeger als kantongerecht in gebruik zijnde gebouw heeft inwendig een marmeren schouw. Haaks op de achterzijde staat een 19de-eeuwse vleugel met daarin het voormalige cachot. Het gebouw is in 1977-'78 gerestaureerd.

Scholen. De voorm. ambachtsschool (Houtenkwartier 9) [7] is een fors tweelaags gebouw uit 1906. De verbouwing en ingangspartij in wederopbouwstijl dateren uit circa 1955. De R.K. middelbare school (Tivoliweg 41) [8] is een tweelaagse school met een drielaagse middenpartij en expressionistische details, gebouwd in 1923-'24 naar ontwerp van F.J.P. Rouleau voor de Katholieke Middelbare Schoolvereniging.

Refugiehuizen. Diverse Vlaamse kloosters hadden binnen de wallen van Hulst een refugiehuis. Het refugiehuis Ten Duinen (Steenstraat 28) [9] is een zeer rijzig en onderkelderd pand, gebouwd in het tweede kwart van de 16de eeuw ter vervanging van een voorganger aan de Potterstraat. Opvallend zijn de zijtrapgevels met natuurstenen speklagen en de hoge achtkantige traptoren met iets uitkragende top; daarin bevindt zich een kleine torenkamer. Na 1645 werd het pand ook Princehof genoemd. Rond 1800 was er een jeneverstokerij gevestigd. De huidige gepleisterde gevel dateert uit circa 1860.

Momenteel is er het museum ‘De Vier Ambachten’ in gevestigd. Het refugiehuis Cambron (Steenstraat 14) [10] is een rijzig hoekpand met aan de zijde van de Pierssensstraat een zijtrapgevel met natuurstenen waterlijsten en versieringen in gesinterde baksteen. De abdij van Cambron kocht het pand in 1562 ter vervanging van een voorganger aan de Overdamstraat. De hardstenen deuromlijsting uit circa 1790 heeft een guirlande in Lodewijk XVI-vormen. De bepleistering is in de eerste helft van de 19de eeuw aangebracht toen het huis bezit werd van burgemeester Pierssens. De

Hulst, Refugiehuis Ten Duinen

[p. 135]

Hulst, Refugiehuis Baudeloo

twee winkelpuien zijn vroeg-20ste-eeuws. Het refugiehuis Baudeloo (Baudeloo 20) [11] is een fors L-vormig pand met zijtrapgevels en in de binnenhoek een achtkantige traptoren met een kleine torenkamer in de iets uitkragende top. Het in het derde kwart van de 15de eeuw gebouwde pand ging in 1584 als hospitaal dienst doen. Van eind 17de eeuw tot 1832 was het in bezit van de familie Von Raden, die begin 19de eeuw de huidige vensters en ingangsomlijsting en de bepleistering hebben laten aanbrengen. Van 1861 tot 1987 heeft het pand als Liefdesgesticht dienst gedaan en momenteel is het een muziekschool.

Woonhuizen. De vorm en hoofdopzet van Lange Bellingstraat 2, een fors onderkelderd dwars huis met zijtrapgevels, doet vermoeden dat het hier om een 16de-eeuws woonhuis gaat. De bepleistering en de ingangsomlijsting dateren uit de eerste helft van de 19de eeuw. Ook de dwarse huizen Gentsestraat 1 en Korte Nieuwstraat 7 hebben waarschijnlijk een oudere kern. De diepe woonhuizen Lange Nieuwstraat 12, Steenstraat 9 en 11 zijn vermoedelijk 17de-eeuws van oorsprong. De oorspronkelijke topgevels zijn verdwenen. Het best bewaard gebleven is het in 1640 gebouwde diepe huis Steenstraat 3 met natuurstenen trapgevel voorzien van waterlijsten en toppinakel alsmede een gevelsteen met de afbeelding van een molen. Inwendig bevinden zich moer- en kinderbinten. Steenstraat 1 heeft eveneens een trapgevel, maar de huidige vorm is sterk door 18de-eeuwse en latere verbouwingen bepaald. Wegens latere verbouwingen is de 17de-eeuwse oorsprong van de diepe huizen Grote Markt 6 (1632), Grote Markt 2 (1643) en Gentsestraat 28 (1647) enkel nog aan de hoofdvorm en de jaartalankers afleesbaar.

Door de teruglopende economie werden in de tweede helft van de 17de eeuw en een groot deel van de 18de eeuw weinig nieuwe woonhuizen in Hulst gebouwd. Verbouwingen van oudere woonhuizen vonden wel plaats, zoals te zien is aan de deur in Lodewijk XVI-vormen (circa 1780) van het huis Steenstraat 7, waarvan de kern vermoedelijk 17de-eeuws of ouder is. Ook de panden Steenstraat 31 en Grote Markt 14 vertonen 18de-eeuwse details bij respectievelijk de vensters en de deuromlijsting. In het interieur van Steenstraat 26 bevinden zich 18de-eeuwse schouwen. Duidelijk 18de eeuws is het brede dwarse huis Steenstraat 30 uit circa 1780 met hardstenen plint en een ingangsomlijsting met guirlandes en een versierde deur in Lodewijk XVI-stijl. De gepleisterde gevel heeft een verandering ondergaan rond 1860, toen in de tuin een gepleisterd neoclassicistisch koetshuis verrees. Het uit circa 1790 stammende woonhuis Gentsestraat 21 heeft een vergelijkbare hardstenen ingangsomlijsting in Lodewijk XVI-stijl. De overgang van de laat-18de-eeuwse vormen naar het vroeg-19de-eeuwse sobere neoclassicisme is zichtbaar bij het forse, maar sobere pand, Gentsestraat 3 en komt goed tot uitdrukking in de uitbreiding van drie traveeën met koetspoort (Gentsestraat 5) uit circa 1860. Begin 19de eeuw ontstonden enkele huizen met hardstenen ingangsomlijstingen in sobere neoclassicistische vormen waarvan de deklijsten door consoles worden gedragen. Voorbeelden hiervan zijn Steenstraat 22 en 24. De ingangsomlijsting van Steenstraat 20 is zonder consoles uitgevoerd en het uit circa 1850 daterende woonhuis Steenstraat 27 heeft een hardstenen ingangsomlijsting met afgeronde hoeken. Een gepleisterde gevel met hardstenen ingangsomlijsting heeft Houtmarkt 7-9 uit circa 1840. Vergelijkbare voorbeelden van gepleisterde dwarse huizen uit circa 1850 zijn Steenstraat 5 en Korte Nieuwstraat 3-5. Latere voorbeelden

Hulst, Woonhuis Steenstraat 3

van (ongepleisterde) sobere neoclassicistische woonhuizen zijn Grote Bagijnestraat 32 (circa 1860) en Grote Bagijnestraat 37-39 (circa 1880). Tot de rijkere eclectische herenhuizen behoort Steenstraat 23-25 (circa 1860), een breed gepleisterd dwars huis met doorrit (koetspoort). Op het vergelijkbare eclectische huis Grote Zwanenstraat 79 is het Zeeuwse wapen aangebracht. Ongepleisterd maar ook eclectisch van vorm is Gentsestraat 38 (circa 1890). Het rond 1905 gebouwde eenlaagspand Kruisstraat 1 is een van de weinige voorbeelden

Hulst, Woonhuis Steenstraat 30, detail (1958)

[p. 136]

Hulst, Winkelpand Korte Nieuwstraat 1

in Hulst van neorenaissance. Ook Grote Markt 16 uit 1909 vertoont neorenaissance-details, maar daarnaast vooral het aan de jugendstil verwante kleurige materiaalgebruik. Dat laatste geldt ook voor het in 1910 voor de bierbrouwer Rottier gebouwde herenhuis Steensedijk 9. Rationalistische details zijn zichtbaar bij de villa Grote Markt 11 (circa 1910). Aardige voorbeelden van expressionisme zijn het dubbele woonhuis Frans van Waesberghestraat 44-46 en de tot het huis Steenstraat 33 behorende achtkantige tuinkoepel (bij Grote Zwanenstraat 28), beide uit circa 1925. Wat meer zakelijk-expressionistische vormen hebben de volkswoningen Van der Maelstedeweg 78-100 (circa 1925) en de rond 1928 gebouwde villa's Hulsterloo (Lyceumstraat 1) en Tivoliweg 44. De gedeeltelijk wit gepleisterde villa Lyceumstraat 2 werd in 1935 in dezelfde stijl ontworpen door F.R.J. Rouleau. En interessant voorbeeld van monumentenzorg is Grote Markt 5-7, waarvan het in opzet 18de-eeuwse rechterpand bij de restauratie rond 1955 een verdieping kreeg en het linkerpand werd voorzien van een historiserende trapgevel.

Het woon- en winkelpand Korte Nieuwstraat 1 [12] is een opvallend drielaags hoekpand met late jugendstil-details, gebouwd in 1914-'15 voor de manufacturen- en confectiefirma Reiss van den Berghe. Het firma-opschrift is in marmoriet uitgevoerd.

Hulst, Ruïne Bollewerckpoort (1986)

Verdedigingswerken. Van de 15de-eeuwse vestingwerken zijn geen resten bewaard gebleven. De Gentse inval in 1491 maakte duidelijk dat de zwakke plek bij de haven lag. Daar verrees in de periode 1506-'33 een gecombineerde land- en waterpoort. Deze Dubbele Poort of Bollewerckpoort (Oude Havensteeg ong.) [13] kwam tot stand onder leiding van Dominicus de Waghemakere. Mogelijk heeft ook Laurens Keldermans rond 1526 aan de bouw meegewerkt. De kern van de poort werd gevormd door een overkluizing met tongewelf voor de scheepvaart naar de binnenhaven (Vismarkt). De opening kon met een valhek afgesloten worden. De waterpoort werd geflankeerd door twee forse wachttorens met kazematten, ieder met daarnaast een poortopening naar de aan weerszijden van de toenmalige haven gelegen wegen die op de overkluizing samenkomen. Aan de landzijde hadden beide poortopeningen een valbrug. De geheel bakstenen poort was bekleed met witte arduinsteen. Bij het beleg van 1596 werd de poort grotendeels verwoest. De restanten werden in 1618 door zand afgedekt. De poortruïne is in 1957-'58 opgegraven en gerestaureerd in 1986 en in 1999-2000.

Het Spaanse bestuur gaf opdracht tot de aanleg van de nog complete en goed bewaarde omwalling uit 1615-'21, bestaande uit negen bolwerken (met de wijzers van de klok mee): Molen-, Galge-, Doelen-, Oude Molen-, Solms-, Prinsen-, Oranje-, Nassau- en Brederodebolwerk. De vestingwal is het steilst en het hoogst aan de noordzijde, waar de omgeving van de stad niet kon worden geïnundeerd. De aardwerken werden opgeworpen onder leiding van Nicolaes de Vinario, ingenieur van aartshertog Albertus en aartshertogin Isabella. Aan de noordzijde bouwde men een nieuwe poort tussen het Brederodebolwerk - waar de ruïne van de Dubbele Poort in was opgenomen - en het Molenbolwerk. Aan de noordoostzijde kwam tussen het Galgeen Doelenbolwerk de Bagijnepoort te liggen en aan de zuidzijde tussen het Oranje- en Prinsenbolwerk de Gentse poort. Na de inname van Hulst door Frederik Hendrik in 1645 werd de vesting verbeterd en in 1701-'02 opnieuw onder leiding van Menno van Coehoorn. Hij liet ook de liniedijk aanleggen naar de noordoostelijk gelegen Moerschans (1591) en het toen aan de Westerschelde grenzende fort Zandberg (onder Graauw). Na het beleg van 1702 werd in 1704 de Bagijnepoort of Grauwe Poort (Bagijnestraat ong.) [14] vernieuwd (gerestaureerd 2001). Het is een tunnelvormig in de aarden wal aangebrachte doorgang met aan de landzijde een bakstenen bekleding overgaand in een borstwering. De in 1619-'20 gebouwde Dubbele Poort (Dubbele Poort ong.) [15] werd in 1771 vernieuwd. Ook dit is een tunnelvormige doorgang met bakstenen bekleding en een borstwering (jaartalsteen ‘1771’). De poort kreeg zijn huidige naam in 1932 toen er een tweede gelijksoortige doorgang kwam, evenals een kleinere voetgangerstunnel en een urinoir. Het rijkst

[p. 137]

van vormgeving is de Gentse Poort (Gentsepoort ong.) [16] uit 1780, die eveneens is uitgevoerd als een tunnelvormige doorgang, maar dan met aan de landzijde een sierpoort. Het front bestaat uit een poort geflankeerd door dubbele dorische pilasters met hoofdgestel en daarboven een attiek met drie natuurstenen trofeeën - de middelste met het Generaliteitswapen.

Het Franse plan tot ontmanteling van de vesting in 1794 is nooit tot uitvoering gebracht. In de 19de eeuw bouwde men in het Oranjebolwerk een - inmiddels verdwenen - gasfabriek. Ten behoeve van de tramlijn Hulst-Walsoorden maakte men in 1902 naast de Gentse Poort in de wal een coupure. Een nieuw ontmantelingsplan in 1918 ging ook niet door. De coupure is nu de enige onderbreking in een wandeling over de kruinen van de bastions. Naar plannen van de Heidemaatschappij zijn de wallen in 1969 nieuw beplant.

De stadspomp (bij Steenstraat 26) is een tegen een muur geplaatste hardstenen midden-18de-eeuwse pomp met hardstenen waterbak en boven de ijzeren zwengel een gebeeldhouwde wapenleeuw in reliëf.

De windmolen ‘De Stadsmolen’ (Walstraat ong.) [17] is een stellingmolen met een ronde bakstenen romp en een met dakleer beklede kap. Deze korenmolen werd in 1792 gebouwd op het Molenbastion. Boven de ingang bevindt zich een steen met het wapen van de Generaliteit. De molen is in 1956 en opnieuw rond 1995 gerestaureerd.

De voorm. zoutziederij (Kleine

Hulst, Gentse Poort (1919)

Bagijnestraat 21) [18] werd in 1840 gesticht door P. Maertens en C. Fassaert. Het langwerpige gebouw heeft kleine vensters aan de bovenzijde en een topgevel met boogvormige versiering. Al in 1860 werd het pand omgebouwd tot bierbrouwerij (‘Eendracht’). Na 1930 diende het als bottelarij en vervolgens na 1946 als machinefabriek.

Van het voorm. station (Stationsplein 7) [19] resteert een eenlaags gebouw dat als remise dienst heeft gedaan. Bij de ombouw tot horecagelegenheid heeft het een nieuwe ‘perronluifel’ gekregen. Het bijbehorende, eveneens in 1871 gebouwde, station werd gesloopt nadat het personenvervoer op de lijn Terneuzen-Mechelen in 1952 was gestaakt.

Het Reynaertmonument (Gentsepoort ong.) [20] werd in 1938 door A. Damen gemaakt in de vorm van een kalkstenen plaat met reliëf en op de treden daarvoor een bronzen beeld van de Vos Reinaerde. Na 1945 is het van de Markt naar de huidige plek verplaatst.

De R.K. begraafplaats (bij Zoutestraat 45) [21] werd in 1857 gesticht. Pas met de verharding van de haaks op de Glacisweg lopende toegangsweg in 1870 kon de begraafplaats officieel in gebruik worden genomen. Bij de uitbreiding rond 1920 werd zij definitief vanaf de Zoutestraat ontsloten. Aan die zijde verrees toen een baarhuisje in traditionalistische vormen. De begraafplaats omvat een protestants gedeelte. Van de diverse interessante graftekens is die voor de familie Verdurmen-Van Waesberghe het meest opvallend. De hoge op een cippus staande obelisk, gemaakt door H. Dubois uit Gent, wordt bekroond door een omfloerste vaas met rouwkrans en dient als

Hulst, Station

Hulst, R.K. begraafplaats, grafteken Van Waesberghe

laatste rustplaats voor mw. J.T. van Waesberghe († 1844), J.A. Verdurmen († 1849) en N.F. Verdurmen († 1865). Van de vele notabelengraven zijn nog vermeldenswaardig de grafkelder met grafsteen voor W. Seydlitz († 1869), de hardstenen graftombe met aedicula voor B.J.B. van Sonsbeeck (circa 1870), de neogotische grafsteen voor burgemeester P.P.T. Pierssens († 1875) en het postament met Christusbeeld voor L.F.C. van Waesberghe († 1905).

De boerderij Tolweg 115, gelegen ten westen van Hulst in de in 1700 drooggelegde Groot- of Oud-Ferdinanduspolder, heeft een laat-18de-eeuws onderkelderd en gepleisterd eenlaags woonhuis met omlijste ingangspartij.