Monumenten in Nederland. Zeeland

's-Gravenpolder
(gemeente Borsele)

Langgerekt wegdorp, ontstaan in de middeleeuwen in de gelijknamige polder, die in 1316 werd bedijkt. In tegenstelling tot elders bleef het nieuw bedijkte land in bezit van de Hollandse graaf (tot 1430). In 1445 werd de kreek aan de zuidzijde afgedamd en ontstond er een verbinding tussen Zuid-Beveland en het eiland Borssele. Het dorp is na de Tweede Wereldoorlog, waarin het zwaar te lijden had, aan de noord- en de oostzijde uitgebreid.

De Herv. kerk ('s-Gravenstraat 8), oorspronkelijk gewijd aan St. Martinus, is een gotische kruiskerk met een iets hoger, recht gesloten koor en een ingebouwde westtoren voorzien van een achtzijdige geleding met helmdak. Mogelijk laat-14de-eeuws is het koor, dat in de 17de eeuw een rechte koorsluiting kreeg. De bouw van toren en schip volgde begin 15de eeuw. De toren heeft een vierkante onderbouw met een grote open voorhal geflankeerd door een dwarse

's Gravenpolder, Herv. kerk

aanbouw met zadeldak. Tegen 1500 kwam het noordtransept tot stand; het bredere en hogere zuidtransept volgde iets later. Rond 1874 heeft men de kerk bepleisterd en de bovenbouw van de toren afgebroken. Bij een ingrijpende restauratie in 1959-'61 is de kerk ontpleisterd en is de toren voorzien van de huidige bovenbouw met een door Jan Zeelstman gegoten klok (1465).

Het kerkinterieur wordt gedekt door een houten overwelving. Tot de inventaris behoren een laat-gotische stenen doopvont (1553), een gewijzigde preekstoel (1641), een formulierenbord (1643) en een herenbank (circa 1680). De orgelkast, gemaakt in 1781 door G.T. Bätz voor de R.K. kerk te Mijdrecht. In het koor liggen enkele herplaatste 16de- en 17de-eeuwse grafzerken.

Overige kerken. De kerk van de Oud-Geref. Gemeente (Provincialeweg 16) is een eenvoudige zaalkerk uit 1869. In 1935 werd de Geref. kerk ('s-Gravenstraat 1) gebouwd, een zaalkerk met kleine dakruiter, hoge smalle vensters en een aangebouwde consistorie. In 1977 in gebruik genomen is de kerk Elim van de Geref. Gemeente (Langeweg 61), een grote moderne kerk met opvallende ranke klokkentoren.

Het voorm. raadhuis (Raadhuisstraat 13), een blokvormig gebouw met hoger opgetrokken hoekpartij, kwam in 1927 tot stand naar een zakelijk-expressionistisch ontwerp van S. de Koning. Een gevelsteen draagt het opschrift ‘Gemeentehuis’.

Woonhuizen. Een van de weinige oudere panden in het dorp is het gepleisterde dwarse huis 's-Gravenstraat 30 (circa 1860) met omlijste ingangspartij. Voorbeelden van woningen met afgewolfd mansardedak uit circa 1925 zijn Raadhuisstraat 2, Raadhuisstraat 4 en Provincialeweg 1a. Het winkelpand Bosseweide 29-31 is van 1951.

Windmolen ‘De Korenhalm’ (Korenhalmdijk 11), een stellingmolen met ronde stenen romp en een met dakleer beklede kap, werd gebouwd in 1876 in opdracht van C. Verhage ter vervanging van een nabijgelegen, in 1873 afgebrande, molen. De korenmolen is in 1999-2000 voor het laatst gerestaureerd.

Boerderijen. De hoeve Provincialeweg 27 heeft een in gele baksteen opgetrokken woonhuis van 1777 (jaartalankers) met zadeldak tussen tuitgevels. Ten westen van de dorpskern ligt de hofstede Schoorkenszandweg 27, bestaande uit een wit geschilderd 18de-eeuws woonhuis, een aangebouwde houten schuur en een vrijstaand zomer-bakhuis. Ten noorden van het dorp bevindt zich de boerderij 't Hof Blaemskinderen (Goesestraatweg 44) uit 1906. Het vrijstaande dwarse woonhuis is uitgevoerd met neorenaissance-details. De grote dwarsdeelschuur heeft een in patroon gelegd pannendak. Van de boerderij Hof Welgelegen (Pijkesweg 1) is het deels gepleisterde woonhuis met zadeldak tussen tuitgevels in oorsprong midden-17de-eeuws. Inwendig bevinden zich vloertegels uit de bouwtijd en, waarschijnlijk vroeg-18de-eeuwse, blauwe wandtegels. De omlijste voordeur is voorzien van cannelures in de posten, een bewerkt kalf en een bovenlicht. De lange houten dwarsdeelschuur heeft men in de late 19de eeuw aangebouwd. Op de hekpalen staat het jaartal 1674 vermeld. Het voorm. station ‘'s-Gravenpolder-'s-Heer Abtskerke’ (Polderweg 29) ligt ten noordwesten van het dorp aan de in 1927 door de Spoorwegmaatschappij Zuid-Beveland aangelegde lokaalspoorlijn. Het woonhuis met kantoor, het wachtlokaal en de goederenloods zijn gebouwd in traditionalistische vormen volgens een standaardtype.