Monumenten in Nederland. Zeeland

Brouwershaven
(gemeente Schouwen-Duiveland)

Stad, ontstaan aan de monding van de Duivenee of Oude Vaart, een in 1285 afgedamde kreek lopend tot aan het gehucht Brijdorpe. De door graaf Floris V bij de dam en haven gestichte nederzetting kreeg in 1288 tolvrijheid in Brabant en in 1344 een vrije haringmarkt. In

Brouwershaven, Binnenstad vanuit het zuidoosten

[p. 82]

1403 werden stadsrechten verleend. Brouwershaven was een zogeheten smalstad, een stad zonder zetel in de Staten van Zeeland. Door visserij en handel kwam de stad tot ontwikkeling. Na 1650 volgde een periode van achteruitgang in de 18de eeuw. De in 1589-'92 aangelegde vesting werd in 1820 opgeheven. De vestinggracht werd gedempt behalve het deel aan de oostzijde dat als spuibekken voor de haven diende. In 1838 kwam in de Grevelingen een natuurlijk beschutte ankerplaats tot stand, die als overslaghaven diende voor Dordrecht en Rotterdam. Dit betekende een periode van bloei die na het graven van Nieuwe Waterweg (1872) afnam. In 1863 werd de spui die onder de Waag liep, vervangen door een nieuwe spuisluis iets noordelijker aan de haven. In 1864 dempte men het zuidelijke deel van de haven tot aan de Markt. Na de Watersnoodramp van 1953 is in 1957 een keersluis aangelegd aan het einde van het havenkanaal. De stad heeft aan de zuidwestzijde een nieuwbouwwijk gekregen. Brouwershaven is een beschermd stadsgezicht.

De Herv. kerk (Kerkplein 3), oorspronkelijk gewijd aan H.H. Petrus en Paulus, is een forse driebeukige kruiskerk

Brouwershaven, Herv. kerk, plattegrond

Brouwershaven, Herv. kerk (1993)

voorzien van een driezijdig gesloten koor met kooromgang en vijf driezijdig gesloten straalkapellen. Ter plaatse verrees in 1300 een eerste koor, waartegen rond 1325 een schip werd gebouwd. Kort na 1400 verving men dit koor door een gotisch transept, waarvan de kopse gevels naar het oosten toe iets verdraaid zijn. Vervolgens kwam de huidige imposante gotische koorpartij met omgang en straalkapellen tot stand. In het eerste kwart van de 16de eeuw begon de bouw van het huidige driebeukige hallenschip in laat-gotische vormen en met natuurstenen banden. De kap van het oude schip (circa 1325) heeft men daarbij in zijn geheel hoger herplaatst op nieuwe trekbalken. De noordbeuk kwam als laat-

[p. 83]

ste tot stand in het tweede kwart van de 16de eeuw met aan de westzijde een vierde travee. De midden- en de zuidbeuk zijn in dezelfde tijd verlengd. In het derde kwart van de 16de eeuw bouwde men het westportaal, het zuidportaal, de (verdwenen) doopkapel aan de zuidzijde en de tweelaags sacristie tussen zuidtransept en koor. Het plan om een westtoren te bouwen is nooit gerealiseerd. De kerk heeft herstellingen ondergaan in 1743-'44 en in 1836, toen na stormschade de westvensters zijn dichtgemetseld. Bij een eerste restauratie in 1876-'92, naar plannen van E.J. Margry werden de venstertraceringen vernieuwd. De dakruiter met achtzijdige naaldspits dateert van 1883 en is in 1940 vervangen door de huidige. Erin hangen klokken uit 1510 en 1734 (Nicolaes Greve). Na de Watersnoodramp van 1953 volgde er tot 1963 opnieuw een restauratie, waarbij de venstertraceringen nogmaals zijn vernieuwd en de funderingen van de oude kerk zijn opgegraven. Tevens is toen de van 1741 daterende scheiding tussen koor- en preekkerk ongedaan gemaakt. De laatste restauratie is uitgevoerd in 1991-'94.

De kerk wordt gedekt door ziende kappen, al waren die van koor en zijbeuken wel bedoeld om met een tongewelf te worden afgetimmerd. Stenen kruisgewelven hebben de kooromgang en de straalkapellen. De ronde zuilen in het koor hebben enkelvoudige koolbladkapitelen, die in het schip dubbelgekranste kapitelen. Het triforium in het koor wordt gevormd door een reeks langgerekte spitsboognissen. De sacristie heeft een laat-gotisch netgewelf uit de bouwtijd en verder een bewerkte schouw uit circa 1650. De kerk bevat diverse oude grafzerken, waaronder een figuurzerk voor Wolfaert van Borssele (circa 1520), een 15de-eeuws voetstuk van een hardstenen doopvont en in de koorsluiting gesneden schraagbeelden van Jacobus Major en St. Nicolaas (circa 1480). De orgelkast met snijwerk in vroege renaissance-vormen werd in 1557 vervaardigd, vermoedelijk door Adriaan Schalken. Het door Hendrik Niehof gebouwde instrument is verloren gegaan; het huidige instrument is in 1968 vervaardigd (rugpositief 1980). De preekstoel, de voorlezersbank en het doophek met

Brouwershaven, Stadhuis

koperen lichtarmen in Lodewijk XV-stijl zijn in 1773 geschonken door Hobius de Krijger. Tot de inventaris behoren verder enkele herenbanken, een gedachtenisbord uit 1779 en een scheepsmodel uit 1721.

De voorm. pastorie (Haven Zuidzijde 15) is een 19de-eeuws, sober neoclassicistisch pand, dat in 1911 is verbouwd. Het herbergt thans het Brouws Museum.

De Geref. kerk (Haven Noordzijde 10), thans Geref. kerk Vrijgemaakt, is een sobere zaalkerk in neoromaanse stijl uit 1905. Karakteristiek zijn de puntgevel met oculus en de zwaar geprofileerde rondboogvensters met bakstenen traceringen.

Het stadhuis (Markt 2) bestaat uit twee achter elkaar geplaatste vleugels. De oudste is de drielaags (achter)vleugel aan de Korenmarkt, die in opzet stamt uit de 14de eeuw en die rond 1500 is verbouwd. De straatgevel heeft natuurstenen speklagen, korfboogvensters en een gotisch geprofileerd poortje. Tegen dit oude bouwblok verrees in de 16de eeuw de onderkelderde vleugel aan de Marktzijde, die in 1599 (gevelsteen) een nieuwe representatieve natuurstenen gevel kreeg. Deze rijke maniëristische rolwerkgevel is voorzien van een Charitasbeeld in de top en boogvelden voorzien van cartouches boven de kruisvensters. Het ingangspoortje (met spreuk) wordt bekroond door een Justitiabeeld in een schelpnis. Bij de ingrijpende gevelrestauratie in 1890-'91, naar plannen van E.J. Margry, heeft men het beeldhouwwerk gekopieerd (bel-etage, geveltop) en met nieuw werk aangevuld (verdieping). De hoge bordestrap, die in 1953 door de vloed was weggeslagen, is herbouwd. In de hal van de vleugel aan de Marktzijde was in het verleden de Vierschaar gesitueerd. Op de verdieping bevindt zich de raadzaal. De achtervleugel bevat op de verdieping een gotische schouw en geprofileerde kraagstenen. Op zolder resteren een deur uit circa 1500 en een cachot.

De waag (Markt 32) is een eenlaagspand uit 1646 met een boogvormige poort, grote muurankers in de hoge

[p. 84]

Brouwershaven, Loodskantoor

borstwering en zandstenen pijnappels op de nok van het schilddak. Het klokje boven de poort dateert van 1777. Inwendig wordt de trapeziumvormige ruimte overdekt door zware balken. De waag is verbouwd in 1819. Bij een restauratie in 1975-'77 zijn de vensters in de voorgevel gewijzigd.

Het voorm. loodskantoor (Haven Noordzijde 33-35) is een imposant tweelaags pand in neoclassicistische stijl, gebouwd in 1848-'49 naar ontwerp van L. Valk. Het middenrisaliet is voorzien van vensters met wenkbrauwen en een geaccentueerde ingangspartij met zijlichten. Een gedenksteen in de hal memoreert de stichting door vice-admiraal J.C. Rijk, minister van marine, onder het beheer van kapitein-ter-zee J. Boelen, inspecteur van het loodswezen. In 1932 kreeg het pand de functie van politiebureau, thans is het een kantoor.

De openbare lagere school (Kerkplein 1), momenteel school met de bijbel ‘De Schouw’, is in 1850 (gedenksteen) gebouwd als een tweeklassige school. In 1880 volgde een uitbreiding in neoclassicistische stijl tot een U-vormige, zesklassige school. Daarbij werd de ingang verplaatst naar de zijde met de kopse gevels, voorzien van geblokte lisenen. Daartussen bevindt zich het toegangsportiek met tuitgeveltje.

Het voorm. postkantoor (Markt 44), sinds 1866 gevestigd in een ouder woonhuis, heeft een omlijste ingang uit circa 1790. Deze werd herplaatst in de vernieuwde gevel, die in 1912 met een verdieping werd verhoogd.

Woonhuizen. In opzet zullen veel huizen aan de haven teruggaan tot de 17de eeuw. Door het aanbrengen van nieuwe lijstgevels hebben deze smalle diepe huizen echter een 19de-eeuws aanzien gekregen. Voorbeelden van gevels met een blokbepleistering zijn te vinden bij: Haven Zuidzijde 8 en 9, Haven Noordzijde 6 en 17, en Markt 25 en 29. Wit geschilderde gevels hebben Markt 9, 26, 27, 38 en het dubbelpand Markt 36. Verder zijn er enkele, in opzet waarschijnlijk 18de-eeuwse, monumentale panden die in de 19de eeuw een nieuwe gevel kregen, zoals het gepleisterde huis Haven Zuidzijde 3, dat is voorzien van een neoclassicistische deuromlijsting en vensters (circa 1840). Eclectische details vertonen de gevels van Markt 48 (circa 1865) en Haven Noordzijde 24 (circa 1880).

Eenlaagspanden met lijstgevels komen veel voor in Brouwershaven. Het Jagershuis (Markt 28) is in het stoephek gedateerd ‘1788’. De gevel bevat gevelstenen met voorstellingen van een jager, een hond en een haas. Voorbeelden van panden met gepleisterde gevels uit de 19de eeuw zijn Haven Zuidzijde 20, Haven Noordzijde 8, 30 en 32. De gevels van Haven Noordzijde 31 (circa 1900) en Spuislop 7 (1908) hebben schoon metselwerk en sierlijsten in neorenaissance-stijl.

Verschillende diepe huizen hebben hun topgevel behouden. Het huis waar Jacob Cats is opgegroeid, Kerkstraat ong./hoek Noorddijkstraat, oogt 17de-eeuws door de trapgevel, de kruiskozijnen en de ankers, maar is

Brouwershaven, Openbare lagere school

het resultaat van een reconstruerende restauratie.

Authentieker is de 18de-eeuwse halsgevel van Nieuwstraat 25, die rond 1910 is gepleisterd. Een waarschijnlijk 18de-eeuwse oorsprong hebben de klokgevels van Haven Noordzijde 21, Markt 1, De Gulden Valcke (Haven Zuidzijde 5-6) en de tuitgevels van Haven Zuidzijde 14, Haven Noordzijde 19 en 25, en Noorddijkstraat 19 en 23. Rond 1910 gebouwd zijn zowel het huis Haven Zuidzijde 22, met siermetselwerk boven de vensters, als het in neorenaissance-stijl uitgevoerde dwarse huis Zuiddijkstraat 14, met banden en strekken in een afwijkende kleur baksteen, en het huis Haven Zuidzijde 13 met jugendstil-details. Kleurrijker huizen met mansardedaken zijn Noorddijkstraat 22 en 24 (beide circa 1925). Expressionistische details vertoont het huis Haven Noordzijde 15 (circa 1920) en zakelijk-expressionistisch van vorm is de villa Jacob Catsstraat 1 (circa 1930).

Horeca. Een van de oudere logementen is het voorm. Hotel Schraver (Haven Noordzijde 5), bestaande uit twee panden achter een wit geverfde lijstgevel, met links de jaartalankers ‘1726’. Het eenlaagspand van de herberg 't Swarte Schaep (Haven Zuidzijde 16) dateert uit de 19de eeuw en heeft een neoclassicistische deuromlijsting. Rond 1925 gebouwd met expressionistische details is het voorm. Hotel Ringelberg (Markt 4).

[p. 85]

Brouwershaven, Woonhuis Haven Noordzijde 24

Pakhuizen. Rond 1870 gebouwd is het pakhuis Haven Noordzijde 23, een smal tweelaags pand met een lijstgevel voorzien van rozetten. Het grote diepe pand van het van 1882 daterende tonnenmagazijn (Haven Noordzijde 38) heeft een tuitgevel met boogfries. De zijgevel wordt geleed door hoge boognissen. Het pand diende als bergplaats voor de op de rede gebruikte bakens. Het voorm. pakhuis Haven Noordzijde 28 is rond 1910 verbouwd in chaletstijl met een rijk gesneden sierspant.

Winkels. Voorbeelden van oudere panden die eind 19de eeuw en begin 20ste eeuw zijn voorzien van winkelpuien zijn Haven Zuidzijde 2 (circa 1880), Haven Zuidzijde 4 (circa 1890), de slagerij Markt 3 (circa 1900) en Markt 40 (circa 1910). De slagerij Noorddijkstraat 5 uit 1927 is voorzien van kleurige baksteendecoraties, een dakkapel in chaletstijl en late jugendstilelementen.

Het standbeeld van de 17de-eeuwse dichter Jacob Cats (Markt ong.) werd in 1829 opgericht en is vervaardigd door P. Parmentier uit Gent. In 1884 kreeg het de huidige standplaats.

De zeszijdige muziektent (Markt ong.) dateert van 1923 en heeft een bakstenen onderbouw, een ijzeren hekwerk en een tentdak met harpdecoratie.

Verdedigingswerken. De in 1589-'92 aangelegde vesting van Brouwershaven werd in 1820 opgeheven. De stenen poorten werden gesloopt, maar het beloop van de aarden wallen rondom de stad is nog te herkennen. Aan de oostzijde van de haven bevinden zich restanten van de gracht en twee bastions. Daar ligt thans het Slingerbos, dat is aangelegd in 1953 en hersteld in 1989. Bij de noordelijke vestingwal (bij Noordwal 1) is de uitspringende punt van een bastion te herkennen met daarop een windmolen.

Windmolens. Hoog op de noordelijke vestingwal staat de korenmolen De Haan (Krabbendijke 2). Deze molen met ronde stenen romp werd in 1724 gebouwd ter vervanging van een standerdmolen. De oorspronkelijke stellingmolen werd in 1935 afgetopt en gewijzigd tot de huidige grondzeiler. De molen is in 1965-'67 gerestaureerd. De kleine achtzijdige stellingmolen Windlust (Oosthavendijk ong.) is in 1935 als ‘speelmolen’ gebouwd door Jan van den Hamer, de toenmalige restaurator van de molen De Haan.

Boerderijen. Een in 1899 verbouwd 18de-eeuws voorhuis met aangebouwde kamer heeft de boerderij Schuitkaai (Schuitkade 4). De aangebouwde, hogere en bredere, schuur is 19de-eeuws. Bij Nieuwstad 36 dateert de aangebouwde houten schuur uit circa 1850. De boerderij Boerendans (Jacob Catsstraat 5; circa 1890) heeft een enorme vrijstaande schuur uit 1891 met een houten eindgevel.

In de omgeving van Brouwershaven liggen enkele interessante boerderijen, zoals Noordbosweg 1 (circa 1910) met een vrijstaande woning en een grote dwars geplaatste schuur. De boerderij Mon Genie (Provincialestraatweg 7) heeft een opvallend villa-achtig woonhuis

Brouwershaven, Boerderij Mon Génie

met jugendstil-decoraties in gele steen en een sierspant in chaletstijl. Het is in 1911 (gedenksteen) gebouwd in opdracht van F. Hocke.

De dijkverhoging aan de Haven Zuidzijde en de Oosthavendijk, aangebracht in 1907, bestaat uit betonnen muurtjes volgens het systeem van R.R.L. de Muralt.

De Alg. begraafplaats (Poortdijkstraat ong), gesticht rond 1880, heeft enkele interessante graftekens, zoals de zuil op obelisk voor H. Goos († 1888) en de zerk voor burgemeester A.W. van Buuren († 1905).

Brijdorpe. Dit gehucht ten westen van Brouwershaven is ontstaan bij een rond 1100 gestichte kerk en een 13de-eeuws kasteel. Nadat beide waren gesloopt - op zijn laatst in de 17de eeuw - verviel het dorp tot Wüstung. Aardige boerderijen met vrijstaande woonhuizen en grote houten schuren, zijn Ringdijk 3 (circa 1870) en Hoogenboomsweg 4 (1902). Het trafohuisje (tegenover Ringdijk 4) is een klein blokvormig gebouw uit 1929 met zadeldak.