Monumenten in Nederland. Zeeland

Baarland
(gemeente Borsele)

Wegdorp, ontstaan in de middeleeuwen op een smalle kreekrug. Na de verwoesting van de eerste nederzetting in 1295 verrees een nieuw dorp. Baarland was een ambachtsheerlijkheid van de heer van Baarland met privileges voor een weekmarkt (1394) en tolvrijheid (1418). De langgerekte pleinvormige Slotstraat wordt aan de oostzijde afgesloten door een vate. Er zijn resten van twee kastelen bij het dorp. Baarland liep schade op bij de Geallieerde invasie van Walcheren in 1944 en bij de Watersnoodramp van 1953.

De Herv. kerk (Slotstraat 3), oorspronkelijk gewijd aan St. Maarten, is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een ongelede toren met haakse steunberen, achtzijdige traptoren en een tentdak. Uit het midden van de 14de eeuw stammen de toren en het gotische koor. In de 15de eeuw kwam een driebeukige hallenkerk met dwarsschip tot stand, die in 1532 door brand werd beschadigd. Bij herstelwerk in 1774 heeft men de kerk verkleind tot de huidige eenbeukige vorm; ook werden de oorspronkelijke hoektorentjes bij de kerktoren gesloopt. De consistorie aan de zuidzijde van het schip is 19de-eeuws. Boven het ingangsportaal van de in 1955 gerestaureerde toren bevinden zich in een nis twee flesvormige schandstenen.

Baarland, Herv. kerk

Deze zware stenen verbonden door een ketting werden als boetedoening bij een veroordeelde om de nek gehangen. Het kerkinterieur wordt gedekt door een houten tongewelf met beschilderde ribben. Het koor, dat een tijdlang dienst heeft gedaan als school, is afgescheiden met een 18de-eeuws beschilderd schot (Tien Geboden). Daarvoor staat een eenvoudige preekstoel uit dezelfde tijd. Het orgel met een orgelkast in Lodewijk XIV-stijl werd gebouwd door J.J. Moreau (circa 1760) en in 1786 geplaatst op een orgelgalerij in Lodewijk XVI-stijl.

De Geref. kerk (Nieuweweg 3) is een recht gesloten zaalkerk met geveltoren en neorenaissance-details, gebouwd in 1912 naar plannen van J. Sterk. De in neorenaissance-stijl uitgevoerde pastorie (Nieuweweg 1) was al in 1905 tot stand gekomen.

Raadhuizen. Het voorm. oude raadhuis Slotstraat 1 is een gepleisterd eenvoudig dwars eenlaagspand uit 1882. In 1939 bouwde men een nieuw raadhuis Schansstraat 1 met burgemeesterswoning, ontworpen in traditionele vormen door A. van Mons, dat als zodanig tot 1970 in gebruik is geweest.

De ruïne van kasteel Hellenburg (bij Hellenburgstraat 2) ten westen van het dorp bestaat uit opgemetselde funderingen op een omgracht kasteelterrein. Het kasteel kreeg zijn eerste opzet in opdracht van Hendrik (of zijn zoon Jan) van Renesse, die in 1312 de goederen van Baarland van graaf Willem III in leen had gekregen, en is waarschijnlijk in drie bouwfasen voltooid. Na de verwoesting bij de stormvloed van 1477 werd het niet herbouwd. Bij de herverkaveling van het door de Watersnoodramp van 1953 getroffen gebied zijn in 1958 de funderingsresten te voorschijn gekomen.

Het Hof van Baarland (Slotstraat 7) is het restant van het kasteel Baarland, waarvan het hoofdgebouw in 1838 is afgebroken. Het is onduidelijk of dit kasteel al in de 14de eeuw in opdracht van de familie Van Renesse werd gebouwd of pas tot stand kwam in de 16de eeuw. Het omgrachte kasteelterrein met siertuin is voorzien van een ommuring met hoektorentjes. In de noordoosthoek staat het huidige woonhuis, in feite een in 18de-eeuwse

[p. 76]

Baarland, Hof van Baarland

stijl gerestaureerd voormalig koetshuis met klokgevels. Rond 1990 is dit pand vergroot met een dwarse aanbouw. Buiten de omgrachting ligt een in vroege renaissance-stijl gereconstrueerde ommuurde kasteeltuin met omzoomde lanen en in het midden een zogeheten ‘waghen’, een loofgang met druiven, naar klassiek voorbeeld.

Woonhuizen. Mogelijk laat-18de-eeuws zijn het dwarse huis Slotstraat 30, met gepleisterde gevel en opmerkelijk grote staafankers, en het diepe huis Slotstraat 22 met gepleisterde topgevel. Het onderkelderde herenhuis Slotstraat 6 is voorzien van een gepleisterde eclectische voorgevel (circa 1890) en heeft mogelijk een oudere kern. Bij het dwarse huis Slotstraat 31 (circa 1910) is de opgemetselde dakkapel uitgevoerd in chaletstijl.

Boerderijen. De boerderij Schansstraat 12 bestaat uit een deels gepleisterd, onderkelderd 18de-eeuws woonhuis en een aangebouwde houten schuur met bakstenen brandmuur. Het deels met riet gedekte schuurdak is opgewipt boven de twee mendeuren. Verder is er een houten stal gedekt met Oegstgeesterpannen en met een zinken vorstkam. De boerderij De Steene Poort (Bakendorpseweg 2) heeft een van oorsprong mogelijk 18de-eeuws, maar in de 19de eeuw vernieuwd, woonhuisgedeelte. De aangebouwde houten schuur is voorzien van drie stel mendeuren. Op het erf staat een houten stal gedekt met Oestgeesterpannen.

De vate aan de oostzijde van de Slotstraat is toegankelijk via een smalle helling (kille). Deze wordt geflankeerd door muurtjes met bakstenen pijlers waarop schilddragende leeuwen zijn geplaatst. De achtzijdige muziektent (nabij Slotstraat 35) dateert uit circa 1935 en heeft een bakstenen voet en een tentdak op houten kolommen.

Het station (Industrieweg 1) ligt ten noorden van het dorp aan de in 1927 door de Spoorwegmaatschappij Zuid-Beveland aangelegde lokaalspoorlijn. Het woonhuis met kantoor, het wachtlokaal en de goederenloods zijn gebouwd in traditionalistische vormen volgens een standaardtype.