Monumenten in Nederland. Zeeland

Axel
(gemeente Terneuzen)

Stad, gelegen aan het Axelse Gat (Kreek) - een uitloper van de Braakman. Rond 1100 is er sprake van een aan St. Petrus gewijde kerk en rond 1200 van een kasteel van de heren van Axel (opgegraven 1963-'64). Als voorstad van Gent kreeg Axel in 1213 stadsrechten. Vanwege haar bloei als marktstad werd Axel rond 1380 en in 1452 door Gentse troepen geplunderd. Door de Allerheiligenvloed van 1570 kwam de stad met het aan de noordzijde gelegen Axeler Ambacht op een eiland te liggen. In 1586 werd het door Prins Maurits veroverd. De nieuwe vestingwerken, bestaande uit acht bastions en één ravelijn, waren in 1601 gereed. Als tegenwicht legden de Spanjaarden aan de zuidzijde van de Axelse Kreek een fortengordel aan. Aan de oostzijde ontstond in 1653 een polder en in 1790 volgde de inpoldering van de kreek aan de zuidzijde. In de Franse tijd werden de vestingwerken ontmanteld (in 1816 definitief opgeheven). Het in 1789 aangelegde havenkanaal kreeg in 1824 aan de westzijde een uitwateringssluis (de Axelse Sassing). Het in 1830 richting Hulst doorgetrokken kanaal werd vanwege de Belgische Opstand niet afgemaakt. In 1851 verdween de Axelse haven. Axel kreeg in 1871 aansluiting op de spoorlijn Terneuzen-Mechelen. Bij de bevrijding door Poolse troepen in 1944 liep de stad veel schade op. Na de Tweede Wereldoorlog is Axel aan de oost- en de westzijde uitgebreid.

De R.K. St.-Gregorius de Grotekerk (Walstraat 31) is een eenbeukige kerk met recht gesloten koor en een geveltoren met frontalen, hoekpinakels en een achtkantige spits. De kerk werd in 1862-'63 gebouwd naar een vroeg neogotisch ontwerp van P. Soffers. In de toren hangen klokken gegoten door Pieter van den Ghein (1548) en A.L. van Aerschodt (1838). Het oorspronkelijke koor heeft men in 1925-'27 vervangen door een grotere oostpartij naar plannen van W. te Riele. Bij de modernisering rond 1965 is de oorspronkelijke inventaris verdwenen, behalve delen van de communiebank en de kruiswegstaties. Het interieur is in 1997 opnieuw geschilderd. Het kerkhof werd in 1874 gesticht.

De Herv. kerk (Koestraat 2) is een eenbeukige kruiskerk met recht gesloten koor, aangebouwde consistorie en een toren van drie inspringende geledingen, waarvan de bovenste is bekleed met koper en voorzien van een kleine naaldspits. De middeleeuwse kerk werd begin

Axel, Herv. kerk (1967)

[p. 74]

Axel, Woonhuis Markt 12-13

17de eeuw door een nieuwe kerk vervangen. Het eenbeukige schipdeel daarvan verlengde men in 1734 en tegen dit schip verrees in 1865 een opvallend rijk gedetailleerde toren. In de toren hangt een door Nicolaas Greve gegoten klok (1717). Met uitzondering van de toren en twee aansluitende traveeën werd de kerk in 1923 gesloopt en vervangen door een grotere kruiskerk met expressionistische details. Tegen het torenbasement staan vijf 17de- en 18de-eeuwse grafzerken. Overige kerken. De Geref. kerk (Kerkdreef 21) is een kruiskerk met terzijde geplaatste toren. De eerste steen werd gelegd in 1899. De nieuwe voorgevel met toren werd in 1919 toegevoegd in rationalistische vormen, waarschijnlijk naar ontwerp van Tj. Kuipers. Momenteel is de kerk in gebruik als Geref. kerk Vrijgemaakt. De kerk van

Axel, Boerderij Nieuwendijk 90

de Geref. Gemeente (Weststraat 25) is een van 1936 daterende in de straatwand staande zaalkerk met ingangstravee, aan de zijkant afgesloten door een tentdak. De (Geref.) Ichtuskerk (Pironstraat 3), een sobere traditionalistische zaalkerk met terzijde geplaatste toren, kwam in 1953 tot stand naar plannen van A. Rothuizen en P.J. 't Hooft.

Het raadhuis (Markt 1), een fors L-vormig pand met een traptoren en ingang in de binnenhoek, werd in 1938 in traditionalistische vormen gebouwd ter vervanging van een voorganger uit 1662. In de toren hangt een door Georgius Waghevens gegoten klok (1501).

Het voorm. postkantoor (Noordstraat 11) is een fors tweelaags pand uit 1900. De dichtgezette brievenbus herinnert aan de oorspronkelijke functie. Momenteel is het in gebruik als streekmuseum ‘Het Land van Axel’.

De voorm. marechausseekazerne (Bijlokestraat 20) is een sober vormgegeven pand met vooruitstekend middendeel, gebouwd in 1934 en oorspronkelijk bestaande uit drie woningen die later zijn verbouwd tot politiepost.

De R.K. St.-Antoniusschool (Walstraat 31) dateert uit 1931. Deze zesklassige school vertoont expressionistische details.

Woonhuizen. Enkele Axelse woonhuizen hebben een oudere kern. Het forse, gepleisterde dwarse huis Markt 12-13 heeft aan de linkerzijde een mogelijk laat-16de-eeuwse trapgevel. Het diepe huis Noordstraat 7, nu café ‘Graanbeurs’, heeft vermoedelijk een 17de-eeuwse oorsprong. Het huidige aanzien dateert uit circa 1910. In hoofdvorm 18de-eeuws zijn de dwarse huizen Noordstraat 20 en Noordstraat 38. Het eerste heeft een fronton boven de middentravee, het tweede 18de-eeuwse binnenluiken op de verdieping. Van neorenaissance-details en vergelijkbare baksteenversieringen boven de vensters voorzien zijn Stationsstraat 21 (1902) en Bastionstraat 34 (circa 1905). Het met trapgevel uitgevoerde diepe huis Stationsstraat 11 (circa 1910) heeft een voor de jugendstil karakteristieke gevel van witte geglazuurde steen. Rationalistische details vertoont het herenhuis Markt 5 (circa 1910) en chaletstijl-vormen zijn zichtbaar bij de herenhuizen Bastionstraat 36 (circa 1914) en Stationsstraat 3 (1917). De villa Wilhelminastraat 8 (circa 1930) heeft een voor het zakelijk-expressionisme karakteristieke erker met loggia daarboven.

Het forse woon- en winkelpand Markt 2 dateert uit 1920 en had oorspronkelijk verkoopruimten op de begane grond en de verdieping. De tudorboogvormige baksteenversieringen boven de vensters en de pui met roetjesfries voorzien van gefacetteerd glas wijzen op late jugendstil-vormen.

Boerderijen. De boerderij Nieuwendijk 90 werd in 1853 gesticht. Uit die tijd dateert de forse zwart geteerde

[p. 75]

houten schuur met een geschulpte lijst onder de druipkanten en in witte verf geaccentueerde deuren. Ook het met jaloeziekasten boven de vensters uitgevoerde dubbele woonhuis stamt uit die tijd. De in 1893 gebouwde boerderij Eerste Verkorting 10 bestaat uit een neoclassicistisch eenlaags woonhuis, een dwarsdeelschuur, een open wagenschuur, een varkensschuur en een bakhuis. Ten noorden van Axel ligt de boerderij Vaartwijk (Magrette 2), waarvan het gepleisterde eenlaags woonhuis is voorzien van een kleine dakruiter en een sieranker met het jaartal ‘1680’. De bijbehorende houten schuur is 18de-eeuws.

De windmolen ‘Stadsmolen’ (Molenstraat 20) is een stellingmolen met een ronde bakstenen romp en een met dakleer beklede kap. Deze korenmolen werd in 1750 gebouwd op het voorm. bastion Vlissingen. De in 1911 onttakelde molen is rond 1998 in oude toestand hersteld.

De watertoren (Kinderdijk 2) verrees in 1936 naar ontwerp van C. van Eck voor de Waterleidingmaatschappij Zeeuwsch-Vlaanderen. De ronde bakstenen toren in zakelijk-expressionistische stijl heeft een koepeldak en twee betonnen vlakbodemreservoirs.

Het trafohuisje (Bijlokestraat 20) is een in zijn soort fors gebouw uit circa 1935 met smalle vensters, voorzien van glasstenen.

De Oude Alg. begraafplaats (Burchtlaan ong.), gesticht in 1828, bevat enkele interessante graftekens, waaronder die voor burgemeester A.J. Paulus († 1869) en de grafsteen in hoefijzervorm voor P.J. van Dixhoorn († 1949). Er is een afzonderlijk veld met Poolse oorlogsgraven.

Fortengordel. Ten zuiden van Axel bevinden zich de restanten van een door dijken met elkaar verbonden fortengordel, die vanaf 1596 door Spaanse troepen is opgeworpen. De voorm. forten St. Joseph, St. Livinus en St. Nicolaas zijn nog in het land zichtbaar. Het voorm. fort St. Jacob (Eerste Verkorting ong.) is gereconstrueerd tot het oorspronkelijke aardwerk in vierkante vorm. Met de verovering van Sas van Gent (1644) en Hulst (1645) verdween de strategische waarde van deze fortengordel.