Monumenten in Nederland. Zeeland

Arnemuiden
(gemeente Middelburg)

Kleine stad, ontstaan in de 13de eeuw aan de monding van de Arne. Na twee maal door overstromingen te zijn verwoest, volgde in 1462 meer landinwaarts een nieuwe stichting aan de Oostdijk (nu Langstraat en Westdijkstraat). Arnemuiden bloeide als voorhaven van Middelburg en kreeg in 1574 stadsrechten van prins Willem van Oranje, waarna een omwalling aan de noordzijde werd aangelegd met drie bastions (Singel). Een eerste kapel werd in 1505 vervangen door een kruiskerk. Met de toenemende verzanding van de aan de zuidkant lopende Arne in de 17de eeuw verdween de welvaart en maakte de handel plaats voor (garnalen) visserij, waarvan de bloeiperiode in het midden van de 19de eeuw lag. In 1858 en 1865 werden respectievelijk de kerk en het stadhuis vernieuwd. Aansluiting op het spoor Roosendaal-Vlissingen volgde in 1872 en in 1873 kreeg Arnemuiden via het Arnekanaal verbinding met het Kanaal door Walcheren. Met de afsluiting van het Veerse Gat (1961) is de visserij naar

[p. 72]

Arnemuiden, Herv. kerk

Arnemuiden, Herv. kerk, uurwerk in toren (1991)

Colijnsplaat verplaatst en is Arnemuiden vooral een forensenplaats geworden met uitbreidingswijken aan de oost- en noordzijde. De Herv. kerk (Markt 10) is een recht gesloten zaalkerk voorzien van een geveltoren met opengewerkte houten lantaarn en een naaldspits. Deze kerk met sobere en vroeg-neogotische elementen werd in 1858 gebouwd naar plannen van J. Bourdrez ter plaatse van een uit 1505 stammende voorganger. In de geveltoren bevindt zich een bijzonder astronomisch uurwerk met een wijzer die zowel het uur als de waterstand aangeeft en daarboven een aanduiding van de maanstand. Dit in 1589 door Jan Dircksz Coop uit Delft vervaardigde uurwerk is in 1957 gerestaureerd. In de toren hangen verder een door Peter Waghevens

Arnemuiden, Stadhuis

gegoten klok (1518) en een in 1969 teruggeplaatst en in 1991 gerestaureerd klokkenspel met acht klokken van Pieter van den Ghein I (1554-'57) en één van Pieter van den Ghein II (1593), alsmede twee nieuwe klokken van de firma Eijsbouts.

Overige kerken. De kerk van de Geref. Gemeente in Nederland (Burg. Langebeekestraat 16) is een zaalkerk met dakruiter en steunberen, gebouwd in 1951 in traditionalistische vormen naar ontwerp van G.J. van Beekum. De Geref. kerk ‘Eben Haëzer’ (Kerklaan 4), een moderne zaalkerk met gemeenschapszaal en vrijstaande toren, is in 1967 gerealiseerd naar plannen van G. Steen en G. Tuinhof.

Het voorm. stadhuis (Langstraat 35) is een gepleisterd tweelaags pand met hoekpilasters, middenrisaliet en een gevelbeëindiging met kantelen. Het rijzige gebouw kwam in 1865 tot stand in Willem II-gotiek naar plannen van de Middelburgse stadsbouwmeester C. Krijger ter plaatse van een voorganger uit 1588.

Het gemeentelijk gymnastieklokaal (Clazinastraat 1), opgetrokken in 1962 in een combinatie van traditionalistische baksteenmotieven en functionalistische vensterstroken, is een aardig voorbeeld van dit gebouwtype.

[p. 73]

Arnemuiden, Gemeentelijk gymnastieklokaal

Boerderijen. De boerderij Hof Nieuwlands Rust (Oudedijk 14) is met jaartalankers gedateerd ‘1787’ en bestaat uit een diep woonhuis met 19de-eeuwse aankapping en een aangebouwde forse 19de-eeuwse schuur. De boerderij Oranjepolder (Veerseweg 2) heeft een woonhuis met wolfdak uit 1904. De forse dwarsdeelschuur uit 1924 is voorzien van vier mendeuren en vier getoogde wagendeuren. Bij de boerderij hoort een 19de-eeuwse schaapskooi. In de nabijheid staat een mitrailleurstelling van het type ‘Tobruk’ uit circa 1943.

De windmolen ‘Nooitgedacht’ (Molenweg 45) - tot 1928 ‘De Nijverheid’ geheten - is een achtkantige houten grondzeiler op houten voet. Deze korenmolen werd in 1736 gebouwd en brandde in 1977 af. Bij het herstel in 1981 heeft men de houten bovenbouw van een uit Grossheide (Oostfriesland, D) afkomstige stellingmolen gebruikt.

Het station (Stationsplein 7) werd in 1871-'72 naar plannen van K.H. van Brederode aan de lijn Roosendaal-Vlissingen gebouwd als een station 5de klasse van de Staatsspoorwegen.

De grenspaal (Nieuwlandseweg ong.) is een 18de-eeuwse hardstenen paal met een wapenschild en het opschrift ‘Nieuwerkerke Ambacht’ (waartoe Arnemuiden behoorde). Sinds 2000 staat het op de huidige plek.

Kleverskerke. Dit gehucht ten noorden van Arnemuiden gesticht op een kreekrug en voor het eerst in 1251 vermeld, groeide uit tot een (onvolledig) kerkringdorp. De oorspronkelijke heerlijkheid werd in 1857 bij Arnemuiden gevoegd. Ter vervanging van een kerk uit 1670 verrees in 1862 de huidige Herv. kerk (bij Dorpsstraat 23), een recht gesloten zaalkerk met rondboogvensters en een houten geveltoren met naaldspits. Op het dak liggen Oegstgeesterpannen. De in traditionalistische vormen uitgevoerde pastorie (Dorpsstraat 23) dateert uit circa 1925 en de gepleisterde boerderij Oude Kleverkerkseweg 26 (met omlijste ingang) uit circa 1840. Nabij het in 1873 geopende Kanaal door Walcheren bevindt zich een Duitse bunker (bij Oude Kleverkerkseweg 36) uit 1943.