Monumenten in Nederland. Zeeland

Aardenburg
(gemeente Sluis)

Stad, gelegen op een hogere zandrug nabij de Eede, een zijarm van het Zwin. Rond 172 na Chr. bouwden de Romeinen hier een castellum, waar tot circa 275 Romeinse soldaten gelegerd waren. De hoofdassen van het castellum werden grofweg gevormd door de St.-Bavostraat en de Burchtstraat. De fundamenten van de in 1955 opgegraven Porta Principalis (Burchtstraat) zijn in 1990 gereconstrueerd. In de 9de eeuw hergebruikte men de bouwmaterialen van het castellum voor de bouw van een burcht, die in 966 wordt vermeld als de Rodenburg. Kort voor 1187 kreeg de nederzetting bij de burcht stadsrechten en ging deze Aardenburg heten. In 1299 werd een eerste omwalling aangelegd met vier poorten. De stad trad toe tot de Vlaamse Hanze en bloeide door de handel in turf en zout. De door de Gentse St.-Baafsabdij gestichte Bavokapel, maar vooral de Mariakerk, maakten Aardenburg in de 14de eeuw tot een belangrijke bedevaartsplaats. Aan het eind van de 14de eeuw was de grootste bloei voorbij; beducht voor overvleugeling door Aardenburg plunderden Gentenaren de stad in 1383, en opnieuw in 1452. Daarnaast kreeg de stad in de 15de eeuw te kampen met toenemende verzanding van de Eede. In 1580 werd de dubbele omwalling van de inmiddels grotendeels verlaten en vervallen stad ontmanteld. In 1583 vonden er in de omgeving inundaties plaats.

In 1604 werd Aardenburg door prins Maurits veroverd. Hij liet in 1620-'25 onder leiding van Samuel Crop een vesting aanleggen. Meer dan de helft van de middeleeuwse stad lag buiten deze vesting, inclusief de kort na 1625 gesloopte Mariakerk (Oude Kerkstraat). Het gotische raadhuis aan de excentrisch binnen de vesting gelegen Markt werd in 1606 door een storm verwoest. De vesting weerstond in 1672 de Fransen. In 1688 werd de vesting opgeheven. Als gevolg van de aanleg van de Havenpolder (1813) verdween ook de haven van Aardenburg. Oorlogshandelingen in 1944 leidden tot de verwoesting van een belangrijk deel van de stad, met name aan de zuidzijde. De wederopbouw vond plaats naar plannen

[p. 66]

Aardenburg, Binnenstad vanuit het oosten

van F.H. Klokke, waarna aan de westzijde tussen stad en Elderschans een woonwijk verrees.

De (Herv.) St.-Bavokerk (St.-Bavostraat 5) is een driebeukige basilikale kruiskerk voorzien van een fors driebeukig hallenkoor met driezijdig gesloten hoofdkoor en recht gesloten zijkoren. Op de viering is een dakruiter geplaatst. Aan het westeinde van de noordbeuk staat een slanke toren van vier geledingen met een opengewerkte lantaarn.

In 959 werd ter plekke een eerste kapel gesticht door de Gentse St.-Baafsabdij. In enkele bouwfasen groeide deze kapel uit tot een romaanse kruiskerk, die in 1202 door brand werd verwoest. In 1950-'53 zijn de fundamenten van de romaanse, klaverbladvormige koorafsluiting van deze kerk opgegraven. Begin

[p. 67]

Aardenburg, (Herv.) St.-Bavokerk, plattegrond

13de eeuw werd een - later verdwenen - vroeg-gotisch veelhoekig koor met zijkapellen gebouwd. Een nog zichtbaar gedeelte uit die periode is het onderste opgaande muurwerk van de - niet uitstekende - transept. Aan beide zijden van het transept bevindt zich een poortje tussen iets hoger geplaatste smalle vensters die met een rondboog zijn afgesloten. Rond 1220 voltooide men het transept en verrees het driebeukige schip, dat in Nederland het meest zuivere voorbeeld van de Scheldegotiek is. Zowel de vormgeving als het gebruik van Doornikse steen wijzen op invloeden uit Doornik (B). De verzwaarde pijler aan het westeinde van de noorderzijbeuk, overwelfd door een gewelf op zware ronde ribben, duidt erop dat aan die zijde een bescheiden toren was gepland. Kenmerkend voor de Scheldegotiek zijn onder meer het driedelige westvenster (dat bij de restauratie gereconstrueerd werd), de westingang met kraalprofilering en kleine knopkapitelen, alsmede de traptorens met stenen bekroningen aan weerszijden van de transeptgevels. Tussen 1266 en 1278 werd de Bavokapel een parochiekerk. Het langgerekte hallenkoor is een midden-14de-eeuwse uitbreiding. De recht gesloten zijbeuken daarvan zijn korter en smaller dan de middenbeuk; aan de oostkant van de zuidbeuk werd tevens een sacristie aangebouwd. Hoog-gotische vormen vertonen enkel nog de raamprofielen en enige kopjes onder het afsluitende boogfries van het middenkoor.

Na het laat-16de-eeuwse krijgsgeweld werd de toren in 1607 gerepareerd en kregen het schip (1626) en de zijbeuken (1628) onder leiding van Samuel Crop weer een dak. De in 1630 aan de noordzijde van het schip toegevoegde consistorie (later kosterswoning) heeft men in 1667 vernieuwd. Verder herstel van de kerk vond plaats in 1646-'69: het koor werd voorzien van nieuwe venstertraceringen en een nieuwe kap (1659), de dakruiter werd geplaatst (gewijzigd 1751) en de toren kreeg een nieuwe bekroning (1646). In de toren hangen twee door Johannes Burgerhuys gegoten klokken (1647). Bij een verbouwing in 1852-'55 werd het koor geschikt gemaakt voor de hervormde kerkdienst.

In 1944 raakte de kerk sterk beschadigd, waarna bij een storm in 1945 het bovendeel van de toren op de kerk stortte. Na voorlopig herstel in 1946 volgde in 1947-'56 een grondige restauratie naar plannen van E.P. Messer, begeleid door E.A. Canneman. Bij de restauratie werd Gobertangesteen toegepast in plaats van de Doornikse steen. Het zwaargehavende westportaal uit 1650 heeft men niet meer opgebouwd. Mede op grond van opmetingen uit 1909 werd de westelijke geveltop gereconstrueerd (met als datering in de top per abuis het jaartal ‘1649’ in plaats van het jaar 1669).

Inwendig werd de kerkvloer verlaagd tot het niveau van een - gedeeltelijk teruggevonden - 13de-eeuwse plavuizenvloer. Schip en dwarsschip kregen een balkenzoldering. De dakruiter en een deel van de consistorie werden vernieuwd. Bij het herstel van het koor in 1951-'54 verwijderde men de stucgewelven uit 1852-'55, waardoor de vrijwel ongeschonden gebleven 17de-eeuwse bekapping zonder trekbalken in het zicht kwam. In 1954-'56 volgde de herbouw van de bovenste geleding van de toren met lantaarn en de sacristie.

Het kerkinterieur heeft een voor de Scheldegotiek karakteristieke driedelige geleding. In de onderste zone een spitsboogarcade met pijlers, voorzien van knopkapitelen en opvallende vierkante

[p. 68]

Aardenburg, (Herv.) St.-Bavokerk, interieur

fundamenten onder de zuilbasementen. De middelste zone wordt gevormd door het triforium bestaande uit een doorlopende galerij met gekoppelde zuiltjes voorzien van kleine knopkapitelen. Anders dan in andere Scheldegotiek-kerken heeft het triforium geen travee-indeling. De bovenste zone bestaat uit, op flinke afstand van elkaar geplaatste, smalle lancetvensters. Het triforium loopt door over de westgevel. Daar bevindt zich het (gereconstrueerde) uit drie gekoppelde lancetvensters bestaande westvenster. Een hoge spitsboog in de noordbeuk geeft de plaats aan van de verbinding met een vermoedelijk 14de-eeuwse kapel ter plaatse van de huidige consistorie. Bij de restauratie in 1949 zijn in het transept inwendig beschilderde 14de-eeuwse grafkelders gevonden, zoals die ook elders in West-Vlaanderen voorkomen. De lange zijden tonen wierookvaten zwaaiende engelfiguren of geometrische ornamenten, aan de korte zijden zijn voorstellingen van de Calvarie en/of Maria aangebracht. Enkele grafkeldertjes zijn in hun geheel uitgegraven en in de kerk opgesteld. De kerkvloer bevat diverse 15de- en 16de-eeuwse zerken, waaronder die voor de vrouw van Willem Jacobsz Horne († 1466), die met gotische motieven voor Anna Lauwereysdochter Zoete († 1512) en die met maniëristische vormen voor Bartholomeus de Backere († 1613). De uit circa 1760 daterende barokke preekstoel is van elders afkomstig en heeft twee koperen lezenaars (1777), gegoten door Johannes la Fort. Van het orgel dateert de rugwerkkast uit circa 1680 en is afkomstig van de R.K. kerk te Groessen (Gld); het orgel zelf is uit 1955.

De Doopsgez. kerk ‘Het Lam’ (Weststraat 37) is een zaalkerk voorzien van een voorbouw en een ingangsportaal met torenvormige beëindiging. In 1636 kwam de kerk op initiatief van Christiaan van Eeghen als schuurkerk tot stand achter een woonhuis. De herbouw van deze kerk volgde in 1792-'93. Het gestukadoorde koofgewelf in Lodewijk XVI-vormen (met jaartal 1793) en de door Abraham Mortier vervaardigde preekstoel dateren uit die tijd. Het woonhuis en de aangrenzende gang werden in 1887-'88 vervangen door een vergaderzaal en ingangsportaal, uitgevoerd in neorenaissance-stijl naar ontwerp van K. Stoffels.

De R.K. O.L. Vrouwe Hemelvaartkerk (Weststraat 80) is een driebeukige kruiskerk met driezijdig gesloten koor, koepeltoren en dakruiter, en een ingebouwde westtoren van drie geledingen met ingesnoerde spits. Deze kerk in vroege neogotische stijl verrees in 1850-'51 naar plannen van P. Soffers. In 1924-'25 werd het koor vervangen door een oostpartij met transept en koepeltoren naar ontwerp van J. van Groenendael. De kerk liep in de Tweede Wereldoorlog schade op, die in 1947 is hersteld. Inwendig heeft de kerk een wit gepleisterd schip met pijlers die gestukadoorde houten kruisribgewelven dragen en een in schoon metselwerk uitgevoerd koor. Tot de inventaris behoren een preekstoel en kruiswegstaties uit circa 1855 en altaren en een communiebank uit circa 1925. Tegelijk met de kerk verrezen de wit gepleisterde pastorie (Weststraat 84) en het voorm. klooster (Weststraat 82),

Aardenburg, R.K. O.L. Vrouwe Hemelvaartkerk, koorzijde

[p. 69]

Aardenburg, Burgerweeshuis

dat tot 1955 als zodanig dienst deed.

De Geref. kerk (Sassenstraat 1-3) is een moderne zaalkerk, gebouwd in 1969 ter plaatse van een voorganger uit 1928.

Het voorm. burgerweeshuis ‘De Meiboom’ (Weststraat 22-24) werd in 1624 opgericht. Het dubbele diepe pand met trapgevels en natuurstenen onderdelen verrees in 1631. Het rijkste onderdeel is de in maniëristische stijl uitgevoerde zandstenen poortomlijsting met een wapen in het boogfronton. Na de sluiting van het burgerweeshuis in 1929 is het gebouw gerestaureerd in 1949.

Het voorm. burgergasthuis (Oude Kerkstraat 7) ontstond uit het middeleeuwse St.-Jansgasthuis. Het dwarse pand aan de straatzijde bevat mogelijk nog oude delen. Interessant is het hierachter staande gepleisterde tweelaags gebouw in eclectische vormen, dat in 1892 tot stand kwam als tehuis voor oude mannen en vrouwen. Na de opheffing van het gasthuis in 1929 zijn de gebouwen ingericht als garagebedrijf.

De Kaaipoort of Westpoort (bij Weststraat 90) is een restant van de in 1620-'25 aangelegde vestingwerken. Deze lage poort in maniëristische vormen heeft aan de landzijde pilasters met de wapens van de Generaliteit en de stad en aan de stadszijde simpele toskaanse pilasters. Het wachthuis met dakruiter en wijzerplaat dateert van 1650. De dakruiter heeft men bij een restauratie in 1890 vernieuwd; de beide lage aanbouwen kregen in 1926 elk een doorgang voor voetgangers.

Het brandspuithuisje annex cachot (Markt 2) is een eenlaags gebouw met traptoren, gebouwd in 1888 in neorenaissance-stijl naar plannen van J.A. Frederiks. De paardenstal met neorenaissance-details van de naastgelegen marechausseekazerne (Markt 4) van 1895 is bewaard gebleven.

Het voorm. postkantoor annex directeurswoning (Weststraat 44-46) is een fors pand uit 1903 met trapgevels en neorenaissance-elementen.

Het raadhuis (Markt 7), een breed tweelaags pand voorzien van pronkrisaliet (met stadswapen) en dakruiter, kwam in 1952 tot stand in sierlijke traditionalistische stijl naar plannen van J.A. Wentink ter plaatse van een voorganger van 1864.

Scholen. De rond 1900 gebouwde drieklassige R.K. jongensschool (Brouwerijstraat 28) doet nu dienst als bakkerij. De voorm. openbare lagere school (Markt 6) is een L-vormige, zesklassige school, gebouwd in 1910-'11 naar ontwerp van J. van Baal. Sinds 1976 dient het pand als garage van Openbare Werken. De voorm. R.K. lagere Mariaschool (Peurssenstraat 49) is een vijfklassige gangschool uit 1949, die als zodanig is gebruikt tot 1972.

Woonhuizen. Van vóór de aanleg van de vesting resteren slechts weinig huizen. Wel bevinden zich nog balklagen met 16de-eeuwse sleutelstukken in het forse dwarse herenhuis Tuimelsteenstraat 18 en zijn de parallel aan de hoofdvleugel lopende eenlaags achtervleugel met puntgevels, alsmede het haaks hierop staande achterhuis grotendeels 16de-eeuws. Bij een verbouwing in

Aardenburg, Kaaipoort

1746 liet burgemeester Aernout Vermere de voorgevel iets naar voren plaatsen en het pand met een verdieping verhogen. Bij een volgende verbouwing rond 1800 kreeg het huis zijn huidige aanzien. Inwendig bevinden zich twee schouwen met beschilderde boezems, waarvan één met Lodewijk XVI-details. Uit het eerste kwart van de 17de eeuw dateert de Zwarte Haan (Weststraat 79), een diep huis met trapgevel en op de verdieping fraaie accoladebogen. Het uit 1646 daterende huis de Gouden Eikel (Weststraat 85) heeft geen topgevel meer, maar wel forse sierankers, guirlandes en een laat-maniëristische jaartalsteen. De later gepleisterde tuitgevel van Weststraat 75 bevat een gevelsteen

Aardenburg, Woonhuis Zwarte Haan

[p. 70]

met het jaartal ‘1645’. Ook andere panden in Aardenburg hebben een 17de-eeuwse kern, zoals Weststraat 90, Markt 28 en Weststraat 20. Hetzelfde geldt voor Weststraat 15 en Markt 27, die beide bestaan uit twee afzonderlijke diepe panden achter een jongere gevel. Mogelijk geldt dit ook voor het huis Markt 26 dat later een nieuwe kap kreeg. Een 18de-eeuws karakter hebben de dwarse woonhuizen Markt 24, Marktstraat 18 en Weststraat 63.

Het gepleisterde huis De Roode Rooze (Weststraat 5) dateert van omstreeks 1820. Rond dezelfde tijd werd ook Weststraat 55 gebouwd; de later toegevoegde pui (circa 1910) in het linker deel vertoont jugendstil-details. Opvallend zijn twee forse gepleisterde panden met eclectische details en aangrenzende koetshuizen, te weten het herenhuis Weststraat 38, gebouwd in 1856 voor dokter C.V. van Oosterwijk Stern, en Weststraat 56 (circa 1855). Het rond 1895 gebouwde huis Markt 30 is uitgevoerd in neorenaissance-stijl. De villa Draaibrugseweg 7 (circa 1910) vertoont jugendstil-details; bij het woonhuis Weststraat 70 is de invloed van de jugendstil herkenbaar aan de voorgevel in metrotegels. Het simpele woonhuis Weststraat 34 is karakteristiek voor het traditionalisme van rond 1930. Voorbeelden van wederopbouw uit circa 1950 zijn Weststraat 8 (met gevelsteen uit 1646), Weststraat 47-49 en het

Sint Kruis bij Aardenburg, Herv. kerk

woon- en winkelpand Weststraat 86.

De achtzijdige muziektent (Markt ong.) dateert van 1909 en is voorzien van boogvormige smeedijzeren versieringen, alsmede een bekroning in de vorm van een harp.

De hardstenen gedenknaald (Markt ong.) werd in 1920 opgericht ter herinnering van de landbouwpionier G.A. Vorsterman van Oyen († 1915) en toont diens portret in reliëf.

De R.K. begraafplaats (Westmolenstraat ong.) werd gesticht rond 1850. Interessante graftekens zijn het postament met pinakel voor F.B. Buysse († 1857) en de stèle met een treurende engel in art déco-vormen voor A.C.L. Haverland-Tanghe († 1933).

De Elderschans (Herendreef 61), gelegen aan de westzijde van Aardenburg, is het restant van de in 1640 aangelegde Heilerschans. Die vierkante schans met ravelijn bleef tot 1762 in gebruik. Op het terrein liet burgemeester mr. P.C.J. Hennequin in 1885 naar plannen van J.A. Frederiks een forse villa in neorenaissance-stijl bouwen. In deze villa hebben met name het trappenhuis en de hal het oorspronkelijke karakter behouden. Koetshuis, paardenstal en dienstwoning zijn eveneens in neorenaissance-stijl uitgevoerd. Het park is aangelegd in late landschapsstijl.

De boerderij Zuiderbruggeweg 27 te Heille, ten zuidwesten van Aardenburg, heeft een imposante met riet gedekte schuur voorzien van twee stel mendeuren. Inwendig bestaat de 18de-eeuwse draagconstructie uit dubbele ankerbalkgebinten.

Sint Kruis. Dit wegdorp ten oosten van Aardenburg is ontstaan uit een wat zuidelijker gelegen uithof (ter plaatse van de huidige boerderij Spitsbroek) van het cisterciënzerklooster van Ter Doest. De parochie Sint Kruis wordt in 1296 voor het eerst vermeld. Een wat noordelijker gestichte kerk verdween in 1583 in de golven. Herdijking van het gebied volgde in 1651. De Herv. kerk (Schoolpad 2) is een eenbeukige, recht gesloten kerk met een robuuste en vrijwel ongelede toren met haakse steunberen. Deze toren met overwelfde benedenruimte dateert uit de 14de eeuw. In 1467 en 1483 werd de kerk aanzienlijk vergroot tot een driebeukige gotische kerk met koor en transept. De tijdens de Opstand voor een belangrijk deel verwoeste kerk werd in 1652 hersteld en ingericht als protestantse kerk, waarbij men enkel de toren en het schip gebruikte. De scheibogen tussen de gemetselde pijlers van het middenschip werden dichtgemetseld en het schip zelf iets ingekort en recht gesloten. Een verdere verbouwing volgde in 1872. In de Tweede Wereldoorlog opgelopen oorlogsschade heeft men hersteld in 1948-'49. Het interieur wordt gedekt door een vlak plafond. Tot de inventaris behoren een gedeeltelijk 17de-eeuwse preekstoel en een herenbank uit 1788. Van de grafzerken dateert de oudste van 1472. De voorm. openbare lagere school (Schoolpad 10) heeft twee klaslokalen en werd rond 1930 gebouwd.

Eede. Dit grensdorp ten zuiden van Aardenburg ontstond in de 14de eeuw als het gehucht Coensdike bij een brug over de Ee. Het huidige dorp Eede verrees echter na de bedijking van het gebied in 1608, en werd in 1944 vrijwel geheel verwoest. Gebouwd rond 1890 (circa 1990 witgeschilderd) is het voorm. douanekantoor (Rijksweg 23), een eenlaagspand in chaletstijl met uitspringend middendeel. Rond 1925 uitgevoerd in zakelijk-expressionistische stijl is het woonhuis Rijksweg 14. De voorm. vlasroterij (bij Brieversweg 9) dateert uit circa 1935 en bestaat uit een voorbouw met ketelhuis en schoorsteen en veertien

[p. 71]

rootkamers. Het rond 1948 door P. Roovers vervaardigde gedenkteken (bij Rijksweg 25) herdenkt de terugkeer op Nederlands grondgebied van koningin Wilhelmina op 13 maart 1945. De R.K. kerk Maria Hemelvaart (Dorpsplein 5) is een grote driebeukige basilikale kerk met koorapsis en een ongelede toren met vierkante lantaarn gebouwd in 1950-'51 naar een traditionalistisch ontwerp van J. en W. Oomen ter vervanging van een voorganger uit 1912-'13. Inwendig bevindt zich een fraai hoofdaltaar met ciborium uit de bouwtijd; in de lantaarn hangt een door de firma Eijsbouts gegoten klok (1913). De luchtwacht-uitkijktoren (bij Brievierstraat 31) werd in 1953 gebouwd in prefab-beton volgens het Raat-systeem uitgevoerd in Schokbeton naar een standaardontwerp van architectenbureau M. Zwaagstra. Naast de toren bevindt zich een bunker met ontluchtingsschacht. Van de tramlijn Aardenburg-Brugge is ten noordwesten van Eede het voorm. douanekantoor (Krakeelweg ong.) bewaard gebleven, een eenvoudig eenlaagspand uit circa 1904.