Monumenten in Nederland. Zeeland

[p. 33]

Materiaal en constructie

Inleiding

Niet alleen uiterlijke kenmerken als stijl en verschijningsvorm bepalen een gebouw. Belangrijk zijn ook de gebruikte materialen en constructies. De historische bouwsubstantie is soms nog direct zichtbaar, maar wordt ook vaak door latere verbouwingen aan het oog onttrokken. Geheel of deels behouden bouwmuren, balklagen, kappen en kelders geven inzicht in de vaak complexe bouwhistorie. Zij belichamen een versteende geschiedenis - een bouwkundig archief in weer en wind - waar ondanks latere ingrepen veel aan afgelezen kan worden, maar dat zelden al zijn geheimen prijs geeft. In dit hoofdstuk worden enkele belangrijke bouwtechnische aspecten

Boven de zijbeuk van het schip van de (Herv.) O.L.-Vrouwekerk te Tholen steken steunberen uit waartegen luchtbogen zijn gebouwd die de hoofdbeuk schoren (1980)

behandeld, waarbij zowel de vroege als de meer recente ontwikkelingen aan bod komen.

Stapelbouw en skeletbouw

Voor elk gebouw geldt dat het eigen gewicht naar de fundering en de ondergrond moet worden afgevoerd. De twee belangrijkste constructieprincipes hiervoor zijn de stapelbouw en de skeletbouw. Zoals de naam al zegt, worden bij de stapelbouw elementen op elkaar gestapeld en gaat het om een gelijkmatige krachtenafdracht waarin drukkrachten een hoofdrol spelen. De belangrijkste beperking hierbij is dat de openingen niet al te breed kunnen worden, omdat anders de druk van de bovengelegen muurdelen te groot wordt. Stapelbouw is met name een kenmerk van de romaanse architectuur, waar men noodgedwongen werkte met relatief kleine rondboogopeningen. Het principe achter de skeletbouw is de

[p. 34]

Kapconstructie van het schip van de Herv. kerk te Brouwershaven. Deze uit circa 1325 daterende constructie is in de 15de eeuw in zijn geheel omhooggebracht. Opvallend zijn de toegepaste hoge jukken (1980)

geconcentreerde krachtenafdracht, waarbij de naar beneden gerichte krachten worden verzameld bij op regelmatige afstanden geplaatste muurverdikkingen of pijlers. Het tussenliggende vak wordt een travee genoemd. Deze werkwijze was van wezenlijk belang voor de gotische architectuur, vooral in de kerkbouw waar men het gewicht van de gewelven via de gewelfribben naar de onderliggende pijlers afvoerde. In de tussenliggende muurdelen, die meer een scheidende dan een dragende functie kregen, konden nu grotere vensters worden geplaatst. Dankzij de toepassing van spitsbogen werd deze ontwikkeling nog verder gestimuleerd.

In een constructie met bogen en gewelven komen behalve verticale ook horizontale krachten voor, de zogeheten spatkrachten. Om ervoor te zorgen dat gewelven en bogen niet door hun eigen gewicht uit elkaar worden gedrukt, zijn tegenkrachten nodig. Steunberen dienen als drukschoren aan de buitenzijde. Bij driebeukige basilikale kerken kunnen de gewelven van het middenschip niet direct door steunberen worden geschoord en worden de spatkrachten indien mogelijk via luchtbogen overgebracht op de steunberen van de zijbeuken. Dit is onder meer te zien bij het koor van de middeleeuwse kerken van Goes en Hulst, alsmede bij het schip van de kerk te Tholen. De spatkrachten in gebouwen kunnen ook worden opgenomen door houten trekbalken of smeedijzeren trekankers. Hout en ijzer kunnen goed trekkrachten opnemen, natuursteen en baksteen niet.

Wegens de relatief slappe bodem hebben veel Zeeuwse kerken houten tongewelven in plaats van de elders meer gebruikelijke stenen kruisribgewelven. Hierdoor is het gewicht van het gebouw geringer en ondervinden de muren minder spatkrachten. Vooral in Zuid-Beveland komen veel kerken met houten gewelven voor. Voorbeelden hiervan zijn te vinden in Kloetinge (koor circa 1300; schip 15de eeuw) 's-Heer Abtskerke (14de eeuw), Dreischor, St.-Maartensdijk, Brouwershaven (zijbeuk) en Kapelle (alle 15de eeuw) en Oudelande (16de eeuw). Op de overgang van de kap naar het muurwerk bevinden zich soms muurstijlen met gesneden schraagbeelden (circa 1480-'90), zoals te Brouwershaven, Nisse, Kapelle en Kloetinge. Opmerkelijk is verder de 17de-eeuwse achtkantige koepel van de Middelburgse Oostkerk (1648-'67), bestaande uit een binnen- en een buitenschil met daartussen de houten draagconstructie.

Omdat hout zowel op druk als op trek belast kan worden zijn houtconstructies bij uitstek geschikt om volgens de principes van de skeletbouw te worden opgebouwd. Door het verbinden van houten elementen tot onvervormbare driehoeken krijgt de constructie voldoende stabiliteit. Het duidelijkst is dit bij de kapconstructie, die dient om de dakbedekking te dragen en zo het onderliggende gebouw water- en winddicht te houden. De oudste kapconstructies bestaan uit een groot aantal achter elkaar geplaatste gespannen, samengesteld uit twee schuin geplaatste balken (daksporen) en één of meer verbindende horizontale balken (haanhouten en een voetbalk of trekbalk). Van een zuivere sporenkap resteren in Zeeland geen voorbeelden. Wel is er de rond 1300 in het koor van de kerk te Kloetinge aangebrachte sporenkap, die is opgebouwd in samenhang met een houten tongewelf en daartoe voorzien van gebogen gewelfhouten.

Vanaf de 14de eeuw worden de sporen opgevangen door horizontaal geplaatste langsbalken, de zogeheten wormen of flieringen. De hierop gelegen vloer heet dan ook vliering. Via deze flieringen wordt het gewicht van het dak geconcentreerd bij de op regelmatige afstand (travee) geplaatste jukken. Deze zijn opgebouwd uit een juk(dek)balk op twee schuin geplaatste, al dan niet gekromde, jukbenen. Aan beide uiteinden zorgt een schoor of korbeel tussen jukbeen en dekbalk voor een onvervormbare driehoek. Voor de stabiliteit in de lengterichting zijn aan beide zijden haaks op het juk windschoren naar de flieringen aangebracht. Eén van de oudste Zeeuwse kapconstructies

[p. 35]

Samengestelde balklaag in het stadhuis van Zierikzee. Op de zware hoofdbalken (moerbalken) rusten lichte balken (kinderbalken), waaroverheen de vloerdelen zijn aangebracht. Wegens de grote overspanning heeft men in het midden ter ondersteuning natuurstenen zuilen geplaatst (1976)

met jukken bevindt zich boven het middenschip van de kerk te Brouwershaven. Deze uit circa 1325 daterende constructie, die later bij een verhoging van de kerk in zijn geheel omhoog is gebracht, heeft opvallend hoge jukken met lange gekromde jukbenen. De eveneens gekromde korbelen raken elkaar bijna ter plaatse van de jukdekbalk. Een opvallend voorbeeld is ook de ziende bekapping van het stadhuis te Zierikzee uit 1550-'54, die is opgebouwd met spitsboogjukken en steekkappen.

In de loop van de 16de eeuw werden de kapconstructies eenvoudiger uitgevoerd en verschenen er kappen met zowel flieringen als gordingen (licht gekantelde langsbalken). Na een brand in 1618 voorzag men het schip van de Grote Kerk te Goes van een nieuwe kap met zowel flieringen als gordingen. Gaandeweg wonnen de gordingen het geheel van de flieringen, zoals bij het eind 19de eeuw veel gebruikte ‘verbeterde Hollandse spant’, waarbij de gordingen worden gedragen door op de borstwering rustende en tot in de nok lopende kapbenen. Deze kapbenen worden gekoppeld door trekplaten en ondersteund door schuin geplaatste kreupele stijlen.

Begin 19de eeuw geïntroduceerd zijn de schenkel- of Philibertspanten; houten boogspanten samengesteld uit korte planken. Deze zijn te zien bij het Nieuwe Arsenaal te Vlissingen (1823) en het Jachthuis te Kloetinge (circa 1860). Opmerkelijk is ten slotte de kapconstructie van de Nieuwe Kerk te Zierikzee (1845-'48), die wegens de grote overspanning een zogeheten springwerk heeft gekregen. Deze zwaar uitgevoerde constructie bestaat uit schuin tegen elkaar geplaatste spantbenen versterkt met hanebalken en schoren.

Voor de vloeren kon men vanouds gebruik maken van een enkelvoudige balklaag of een samengestelde balklaag. De laatstgenoemde, vooral in de late middeleeuwen en de 16de eeuw gangbare constructie, bestaat uit zware hoofdbalken of moerbalken met dwars daarop lichte of kinderbalken, waar overheen de vloerdelen zijn aangebracht. Bij de woonhuizen probeert men in de 14de-16de

[p. 36]

eeuw vaak de stabiliteit te vergroten door de kapconstructie te combineren met een houtskelet bij de onderliggende verdieping. Onder de tevens als trekbalk voor de kap fungerende moerbalken van de zolderbalklaag bevindt zich dan aan beide uiteinden een zogeheten korbeelstel, waarbij met behulp van een muurstijl, een korbeel en een afsluitend sleutelstuk een vormvaste driehoek is gemaakt. In de meeste grotere laat-middeleeuwse huizen heeft men samengestelde balklagen toegepast, behalve te Tholen, waar de staafankers in de zijgevels van de huizen duiden op de toepassing van enkelvoudige balklagen.

De dragende constructie bij boerderijen is opgebouwd uit gebinten met verticaal geplaatste stijlen. Men spreekt van een ankerbalkgebint wanneer de dekbalk van het gebint aan de uiteinden lange pennen heeft, die door de gebintstijlen heen worden gestoken en die met toognagels zijn geborgd. Bij een dekbalkgebint zijn de gebintstijlen aan de bovenkant van pennen voorzien, waarop met corresponderende gaten een overstekende dekbalk wordt gelegd. Opvallend is de dragende constructie van de Herv. kerk te Oost-Souburg, die in 1582-'83 na een brand een schuur-achtige kapconstructie met verticale houten stijlen kreeg.

Structuur

Het overgrote deel van de gebouwde omgeving bestaat uit woonhuizen. Omdat het te ver zou voeren om hier op de ontwikkeling van het woonhuis in te gaan, beperken we ons tot de bespreking van enkele principes.

De aanvankelijk kenmerkende langwerpige en smalle plattegrond van het woonhuis werd bepaald door de maximale lengte van de vloerbalken, doorgaans zo'n zes tot acht meter. Afhankelijk van de plaatsing van het huis ten opzichte van de straat maakt men onderscheid tussen diepe en dwarse huizen. Wanneer de langwerpige huisplattegrond met de kopse zijde naar de straat is gericht, spreekt men van diepe huizen, wanneer de lange zijde parallel aan de straat loopt van dwarse huizen (liever dan brede huizen). Bij diepe huizen staat de nokrichting haaks op de straat en bij dwarse huizen loopt deze evenwijdig daaraan. Het overgrote deel van het oudere Zeeuwse woonhuisbestand bestaat uit smalle diepe huizen, waarvan die in Zierikzee vaak heel erg smal zijn. Ook in grotere dorpen, zoals te Wemeldinge, Colijnsplaat en Sint Annaland komen dergelijke smalle woonhuizen voor. Goede voorbeelden van dwarse huizen zijn de in opzet 16de-eeuwse huizen Tuimelsteenstraat 18 te Aardenburg en Markt 12-13 te Axel, alsmede het 17de-eeuwse huis Sarazijnstraat 13-15 te Vlissingen en het 18de-eeuwse huis Oudestraat 27 te Bruinisse.

Van de oorspronkelijk in de late middeleeuwen in de steden veel voorkomende houten gevels zijn er slechts

Op deze foto van de houten zijgevel van Dam 33 - hier voor de laatste restauratie - is de verticale beplanking met bossing (afschuining) goed zichtbaar (1973)

enkele bewaard gebleven. In Middelburg resteren een (verplaatste) kopgevel in de tuin van Wagenaarstraat 1 en een houten langsgevel bij Dam 33. Ook Meelstraat 30 te Zierikzee heeft houten geveldelen aan de buitenzijde. Het huis De Haene te Zierikzee (circa 1500) geeft een goed beeld van een laat-gotisch stenen woonhuis. Vergelijkbare huizen hebben ook in Goes en Middelburg gestaan. De Schotse huizen te Veere zijn een rijk voorbeeld van laat-middeleeuwse diepe huizen met een natuurstenen gevel.

In het midden van de 17de eeuw ontstond het vierkante huis, dat veelal uit twee of drie naast elkaar gelegen dwarse of diepe huizen werd samengesteld, maar dat door het omgaand schilddak vanuit alle richtingen een gelijkwaardig aanzicht biedt. Voorbeelden hiervan zijn Huis Lampsins te Vlissingen (1641) en Huis 's-Hertogenbosch te Middelburg (1665), beide voorzien van een belvédère op het dak. Ook in de 18de eeuw voegde men regelmatig twee of drie diepe huizen samen tot één groter pand.

In de dorpen is het eenlaags woonhuis gangbaar. De rijkere 19de-eeuwse huizen - vaak notabelenwoningen - zijn vaak gebouwd in de vorm van een vrijstaand blokvormig huis met een middengang en een voorgevel met hoger opgetrokken middenrisaliet: het middenganghuis. Goede voorbeelden hiervan zijn Weststraat 7 te Haamstede (circa 1870), Kerkstraat 38 te Hoedekenskerke (1887) en het huis Plantlust in Wemeldinge (1884).

[p. 37]

Bouwmaterialen

Hout is het oudste en misschien wel het belangrijkste historische bouwmateriaal. Bij middeleeuwse gebouwen paste men doorgaans eikenhout toe. Het grote voordeel van eiken is dat men het krom kan laten groeien om er vervolgens gekromde jukbenen of korbelen mee te maken. Vanaf het eind van de 16de eeuw werd het schaars geworden eikenhout vervangen door grenenhout uit Scandinavië en de Baltische staten. Dit grenenhout is op grote schaal gebruikt voor de constructie van de Zeeuwse schuren.

Natuursteen die als bouwmateriaal geschikt is, komt in Zeeland niet voor en moet van elders worden aangevoerd. Voor de bouw van de romaanse kerken verwerkte men in de 11de en 12de eeuw in onze streken vooral tufsteen. Deze lichtbruin-beige gekleurde steen van vulkanische oorsprong kwam via de Rijn uit de Eifel. In Zeeland resteren van de toepassing van tufsteen zo goed als geen voorbeelden. Wel zijn in de kerk van Haamstede bij de herbouw in de 16de eeuw lagen tufsteen in de zuilen verwerkt. Verder is bekend dat men tufsteen heeft gebruikt bij de bouw van de Abdij van Middelburg.

Veel van de in Zeeland gebruikte natuursteen was afkomstig uit het gebied van het huidige België. Bij de bouw van de basiliek in Aardenburg heeft men in de 13de eeuw Doornikse steen verwerkt. Deze grijsblauwe steen is tot in de 14de eeuw toegepast, bijvoorbeeld aan de Abdij van Middelburg (Balanspoort), en is ook te vinden bij het onderste gedeelte van de Nobelpoort te Zierikzee (1304-'25). Hogerop is hier Gobertangesteen gebruikt, één van de twee kalksteensoorten die vanaf het begin van de 14de eeuw via de Schelde en zijn zijstromen werd aangevoerd uit het gebied rond Brussel. Deze kalksteen - met als algemene naam witte arduin - onderscheidt men in twee hoofdgroepen; een harde en weervaste steen gewonnen ten oosten van Brussel en een zachtere steen uit het gebied tussen Brussel en Gent. De eerste soort wordt Gobertangesteen of Brabantse arduin genoemd, de tweede Ledesteen of Vlaamse arduin. De Gobertangesteen leent zich goed voor gevelbekleding, de Ledesteen meer voor hoekblokken, geprofileerde lijsten en beeldhouwwerk. Op veel plaatsen zijn beide steensoorten in één gebouw toegepast, vooral bij kerken, stadhuizen en belangrijke woonhuizen. Zo zijn bij het stadhuis van Veere het basement en de zijgevel van Gobertangesteen, de rest is uitgevoerd in Ledesteen. Gangbaar als bouwmateriaal was ook de blauwe arduin of Escosijnse steen. Deze in Henegouwen bij de bovenloop van de Zenne gewonnen blauw-grijze steen is te zien aan de Gistpoort te Middelburg. Het is één van de steensoorten die onder de meer algemene naam hardsteen bekend staan, zoals ook Naamse steen, die in de Ardennen wordt gewonnen. De

Zuidportaal van de (Herv.) O.L.-Vrouwekerk te Tholen. De traceringen zijn uitgevoerd in Ledesteen, het muurwerk in Gobertangesteen (1980)

stadhuisbordessen van Veere (1749) en Middelburg (1756) zijn van hardsteen gemaakt, evenals diverse 18de-eeuwse Zeeuwse woonhuisgevels in de steden.

Vanaf 1480 werd in Zeeland nog een andere belangrijke natuursteensoort toegepast; de wegens zijn hardheid, weervastheid en ook goede bewerkbaarheid gewilde Bentheimer zandsteen. Deze net over de grens bij Twente in Bentheim en Gildehaus gewonnen natuursteensoort kwam via de Overijsselse Vecht en de Zuiderzee richting Zeeland. Bij de eerste toepassingen speelde de bouwmeesterfamilie Keldermans een belangrijke rol. Zo is deze zandsteen verwerkt aan de St.-Lievensmonstertoren te Zierikzee en de kerken te Veere en Middelburg. Met name in de 16de en 17de eeuw was de Bentheimer zandsteen gangbaar voor decoratieve bouwonderdelen, bijvoorbeeld voor de poortjes van het Burgerweeshuis te Aardenburg (1631) en het raadhuis te Dreischor (1637). Ook de gevel van Huis Lampsins te Vlissingen (1641) en de middenpartij van Huis 's-Hertogenbosch te Middelburg (1665) zijn van zandsteen.

Hoewel de Romeinen baksteen kenden en ook in onze streken toepasten, heeft het tot in de 12de eeuw geduurd voordat er weer steen werd gebakken. Bij de verspreiding

[p. 38]

Grote bakstenen (Zeeuwse moppen) zijn te zien aan de tussen 1304 en 1325 gebouwde Nobelpoort te Zierikzee, waar het baksteenverband is geaccentueerd door het gebruik van groen gesinterde baksteenkoppen (1980)

speelden cisterciënzerkloosters een belangrijke rol. De oudste bakstenen hebben een groot formaat en worden kloostermoppen genoemd. Aan de Vlaamse abdijen van Ter Doest en Ten Duinen werden ze al vanaf 1240 toegepast en ook voor de bouw van de Abdij van Middelburg werd in de 13de eeuw baksteen gebruikt. In Tholen, Zierikzee en Middelburg waren midden 14de eeuw stads-steenbakkerijen actief. De toen gebakken stenen worden wegens het relatief grote formaat (27-28 centimeter) wel (Zeeuwse) moppen genoemd. Ze zijn onder meer te zien aan de Zierikzeese Nobelpoort, waar aan de landzijde met groen gesinterde baksteenkoppen een decoratief effect is bereikt. Ook de kerk te Ritthem en het refugiehuis Cambron te Hulst tonen versieringen in gesinterde baksteen. Op Walcheren werden tot in de 16de eeuw in veldbrandovens (meilers) voor de lokale markt ‘Zeeuwse brikken’ geproduceerd van een meer gebruikelijk formaat. Fort Rammekens (1547) werd nog grotendeels met deze Zeeuwse steen opgebouwd. In de 17de eeuw hebben de uit Holland geïmporteerde bakstenen echter de overhand gekregen in Zeeland.

In de late middeleeuwen maakten met riet en stro gedekte daken gaandeweg plaats voor minder brandgevaarlijke daken. Naast daktegels paste men dakpannen toe. In het begin bestonden die uit losse onder- en bovenpannen, ook wel monniken en nonnen genoemd. Aan het eind van de 15de eeuw kwam de gegolfde- of S-pan in gebruik, die uiteindelijk in de 16de en 17de eeuw bekend werd als de Hollandse pan. Afhankelijk van de wijze van bakken zijn deze pannen rood of blauw van kleur.

Jongere bouwmaterialen

In het midden van de 19de eeuw raakte de ontwikkeling van (nieuwe) bouwmaterialen in een stroomversnelling en werden mechanisatie, standaardisering en prefabricage sleutelwoorden. Dit leidde tot meer maatvaste en betere producten. Ornamenten werden machinaal geproduceerd van cement en terracotta en vooral toegepast bij eclectisch vormgegeven woonhuizen en boerderijen.

Daarnaast maakte de productie van baksteen een sterke ontwikkeling door. In Zeeland is er echter na de middeleeuwen geen sprake meer van een omvangrijke baksteenproductie. Daarvoor was de concurrentie van de Zuid-Hollandse en Gelderse steenfabrieken te groot. Te Stoppelsdijk (Vogelwaarde) stond de belangrijkste van de voor de lokale markt producerende Zeeuwse steenfabrieken. De uitvinding van de ringoven moderniseerde vanaf 1870 het bakproces. Ook het mengen en vormen van klei werd gemechaniseerd. Vanaf 1867 kwam de zogeheten Canadese vormbakpers in gebruik, waarbij onder grote druk klei in steenvormen werd geperst. Het resultaat - de vormbaksteen - is te zien aan het station van Middelburg

[p. 39]

De Lutherse kerk te Zierikzee is aan het eind van de 19de eeuw voorzien van Oegstgeester pannen. Deze beverstaartvormige pannen geven het dak het deftige aanzien van een leien dak

(1870-'71). Vanaf 1875 kwam de strengpers erbij, waar een door een spuitmond gevormde rechthoekige kleimassa telkens op baksteendikte werd afgesneden. De strengperssteen is onder meer toegepast aan het raadhuis te Waarde (1909). Bij de neogotische kerken in Zeeuws-Vlaanderen zijn ook door de strengpers gevormde profielstenen gebruikt, zoals bij de H. Maria Hemelvaartkerk te Sas van Gent (1891-'92). Ook konden aangedroogde strengpersstenen nageperst worden. Deze nageperste steen (ook verblendsteen genoemd) heeft een hoekige vorm en gladde buitenkant. Goede toepassingen hiervan tonen de dubbele villa Oostsingel 154-156 te Goes (1904) en de kerk van de Geref. Gemeente te Wolphaartsdijk (1912). Een variant op de nageperste steen was de in 1905 door de Dierense steenfabrikant J.M. van de Loo geïntroduceerde bricorna-steen. Deze ‘bri(que) orna(ta)’ was voorzien van patroonschilderwerk in kleiverf. Illustratief is de toepassing bij enkele rond 1905 gebouwde huizen te Hengstdijk; bij Kerkstraat 3 in de groene en bij Kerkstraat 5 in de bruine variant. Tijdens de jugendstil-periode heeft men veel geglazuurde baksteen verwerkt, zoals te zien is aan de winkelpuien van Kerkstraat 14-16 te Tholen en Dorpsstraat 61 te Wemeldinge (beide circa 1910) en vooral aan de boerderij Stadszicht bij Tholen (1909). Van een Belgische invloed getuigen de gevels die rond 1910 met metrotegels zijn bekleed. Deze langwerpige tegels met aan alle zijden een facetvormige afschuining zijn onder meer gebruikt bij Weststraat 70 te Aardenburg, Koninginnestraat 36 te IJzendijke en Nieuwstraat 7 te Koewacht. De toepassing van de stempelpers voor het vormen van dakpannen zorgde ervoor dat ook de dakpan maatvaster werd en een betere sluiting kreeg. De vanaf 1890 toegepaste

Het hek van de Alg. begraafplaats te Wissenkerke is een van de vele vanaf het midden van 19de eeuw in gietijzer uitgevoerde toegangshekken

kruispannen zijn hier een voorbeeld van. In Zeeland dekte men vooral met de verbeterde Hollandse pan (enkele kopsluiting) en de opnieuw verbeterde Hollandse pan (dubbele kopsluiting). Opmerkelijk zijn de incidenteel toegepaste Oegstgeester pannen. Deze beverstaartvormige pan is van circa 1870 tot circa 1914 toegepast, onder meer op de Bewaerschole te Haamstede (1873) en de Luth. kerk te Zierikzee.

Op Tholen hebben enkele huizen laat-19de-eeuwse gecementeerde gevels met een ruwe (gerotste) pleisterlaag, zoals Stoofstraat 34 te Poortvliet en Hoge Markt 15 te Scherpenisse. Kalkzandsteen - dat rond 1900 beschikbaar kwam - is onder meer gebruikt voor eenvoudige woonhuizen aan de Wal te Tholen en de bollenschuur Burghseweg 66 te Burgh (circa 1905).

Vanaf 1825 werd zink gebruikt, zowel voor ornamenten als voor het bedekken van daken. Veel zink was afkomstig uit Luik, waar het werd gemaakt door de in 1810 gestichte Société Anonyme des Mines et Fonderies de Zinc de la Vieille-Montagne. Het in hun catalogus genoemde Nieuwe Arsenaal te Vlissingen (1823) is inmiddels niet meer met zink gedekt. Bestaande voorbeelden van zink als bouwmateriaal zijn het dak van het Jachthuis te Kloetinge (circa 1860), de vorstkam van de boerderij Schansstraat 12 te Baarland en de tuinkoepel te Ellewoutsdijk (1889).

Gietijzer, dat vanaf 1825 in Nederland werd toegepast, ontwikkelde zich tot een belangrijk bouwmateriaal. In eerste instantie vond het toepassing bij grafmonumenten en begraafplaatshekken, bijvoorbeeld te Middelburg, Goes, Burgh en Noordgouwe. Goede voorbeelden van gietijzeren constructies zijn de door de firma L.J. Enthoven & Zn. gegoten Spijkerbrug (1853) en Bellinkbrug

[p. 40]

(1855) te Middelburg. Ook de vuurtoren van Breskens (1867) en het lage licht te Westkapelle (1875) zijn van gietijzer, evenals de in totaal 388 grenspalen langs de Belgische grens (1843). Daarnaast heeft men dit materiaal veel gebruikt voor dorpspompen (Kapelle, Koudekerke, Sluis, Zierikzee) en venstertraceringen, maar ook voor het standbeeld van Michiel de Ruyter te Vlissingen (1841) en een fontein aldaar (1884).

Door nabewerking werd het brosse gietijzer sinds de uitvinding van de Bessemer peer (1856) verwerkt tot gewalst ijzer: staal. Dit was taaier en kon bovendien trekkrachten opnemen, zodat er bruggen en kapconstructies van gebouwd konden worden. De door de gieterij ‘De Prins van Oranje’ gebouwde havenkraan te Middelburg (1861) heeft een arm met geklonken ijzer. Geklonken ijzer werd ook gebruikt bij de door deze firma gemaakte Dokbrug te Middelburg (1876). Vanaf 1900 construeerde men volledig stalen spanten, waarvan alle onderdelen met klinknagels aan elkaar werden verbonden. De uit Sluiskil afkomstige draaibrug te Oost-Souburg (1907) is hier een voorbeeld van.

Een vroeg voorbeeld van een gewapend-betonconstructie is de in 1913-'15 gebouwde timmerfabriek van de scheepswerf ‘De Schelde’ te Vlissingen

Kort na 1900 ontstonden de eerste gewapend-betonconstructies, waarin wapeningsstaal was verwerkt om de trekkrachten op te nemen. Een voorloper hiervan waren de zogeheten Monier-werken, gemaakt van gewapend cement (nog zonder grint). Op die manier zijn de gewelven van de H. Maria Hemelvaartkerk te Sas van Gent in 1891-'92 uitgevoerd door de in die stad gevestigde firma Picha-Stevens. Vanaf 1907 paste men wegens de hoge brandveiligheid gewapend-betonconstructies (met grint) toe bij fabrieksgebouwen en pakhuizen. De in 1913-'15 gebouwde timmerfabriek van de scheepswerf ‘De Schelde’ te Vlissingen is hier een duidelijk voorbeeld van, evenals het van 1916 daterende mijnenmagazijn te Veere. Een technisch hoogstandje is de nieuwe lantaarn van de St.-Willibrorduskerk te Hulst (1953-'57), bestaande uit acht pylonen van nagespannen gewapend-betonelementen. Daarnaast heeft men gewapend beton vooral gebruikt voor de zeeverdediging (Muralmuurtjes, caissons) en militaire doeleinden (kazematten, bunkers en luchtwachttorens).