Monumenten in Nederland. Limburg

Wijlre
(gemeente Gulpen-Wittem)

Dorp, ontstaan in de middeleeuwen tussen de Geul en de flank van het plateau van Ubachsberg. Wijlre wordt in 1147 voor het eerst vermeld. In 1262 was het een zelfstandige parochie. Het dorp ontwikkelde zich in de 12de eeuw tot een Vrije Rijksheerlijkheid, waarvan het grondgebied tot 1982 een lange westelijke uitloper had langs de oude weg Maastricht-Aken en het dorp Scheulder tot het gehucht Wolfshuis. Aan de noordoostzijde van het wegdorp Wijlre werd in 1846-'53 de spoorlijn Maastricht-Aken aangelegd. Na de Tweede Wereldoorlog heeft de bebouwing zich verder ontwikkeld tussen de spoorlijn en de weg naar Valkenburg.

Kasteel Wijlre (Kasteel Wijlreweg 1) werd kort na 1652 in opdracht van Johan Arnold Wachtendonk gebouwd op de plaats van een versterkt huis dat in 1389 als heerlijkheid werd aangemerkt. Het huidige, op een omgracht terrein gelegen, herenhuis is uitgevoerd met mergelbanden en heeft een schilddak met dakruiter. Op de zijgevel is een grote zonnewijzer aangebracht en aan de achterzijde bevinden zich terrassen (circa 1910). Een boogbrug geeft via een poort met oude wapensteen toegang tot het voorplein, waaraan drie lagere, aaneengesloten

[p. 414]

Wijlre, Molen Otten

18de-eeuwse dienstvleugels met mansardedaken staan. Voor de collectie beeldende kunst ontwierp W. Arets in 2001 een betonnen paviljoen; het ‘Hedgehouse’. De tuinaanleg in landschapsstijl dateert uit 1810 en is ontworpen door Mathias Soiron. Aan de straatzijde bevindt zich buiten de omgrachting een geometrisch aangelegde tuin. Het herstel van de tuin en een uitbreiding van de terrassen is na 1980 door W.J.A. Snelder uitgevoerd. Bij de oprijlaan staat een kazemat van het S-type uit 1939.

De R.K. St.-Gertrudiskerk (bij Kerkstraat 3) is een kruiskerk met rond gesloten koor en - tegen de zuidelijke transeptarm - een toren met achtzijdige opbouw en hoge knobbelspits. Ter plaatse van de 13de-eeuwse romaanse voorganger kwam in 1835-'39 naar ontwerp van A. Klausner het huidige neoclassicistische schip met pilastergevel tot stand. Een uitbreiding naar plannen van P.J.H. Cuypers volgde in 1896. Naar een neoromaans ontwerp van J. van Groenendael verrees in 1924-'25 de huidige oostpartij met transept, koor en toren, uitgevoerd in Kunradersteen. In de toren hangt een door Pierre Michelin gegoten klok (1666). De beelden aan de voorgevel zijn in 1949 vervaardigd door J. Weerts. In 1994-'96 is de kerk gerestaureerd. Tot de inventaris behoren een zijaltaar in Lodewijk XVI-stijl en een preekstoel (1825). Het orgel werd gebouwd in 1860-'61, hersteld en vergroot in 1875 door de Gebr. Müller en in 1979 gerestaureerd. Op het kerkhof bevindt zich een aantal 17de-eeuwse grafkruisen.

Hoeve Leyenhuis (Leienhuisweg 1) is een in oorsprong 17de-eeuwse gesloten hoeve met een gedeeltelijk verhoogd woonhuis in Kunradersteen, voorzien van een geschoord dakoverstek.

Woonhuizen. Het woonhuis Geulhof (Brouwerijstraat 1a) werd in 1908 gebouwd naar ontwerp van A.J. van de Sandt voor M. Brand, lid van de brouwersfamilie Brand. Het uit circa 1905 daterende tweelaags huis Wielderdorpstraat 1 heeft een pilastergeleding en rondboogfriezen. Voorbeelden van panden met een inrijpoort in de voorgevel zijn Brouwerijstraat 13 (1879 op poort; jaartalankers 1897) en Brouwerijstraat 15 (1888 op poort; jaartalankers 1861). Het complex arbeiderswoningen Valkenburgerweg 23-33, Past. Maessenstraat 1-11 en Jan van Houtemstraat 7-14 kwam in 1921 tot stand naar ontwerp van J. Stuyt in opdracht van Technisch Bureau Ons Limburg.

De watermolen ‘Molen Otten’ aan de Geul (Molengats 1) is een onder- en bovenslagmolen uit 1776 (jaartalankers). Een bestaand huis met molen werd in dat jaar verbouwd en uitgebreid met een boerderij en brouwerij. Vroeger was de watermolen in gebruik als koren- en oliemolen. Eind 19de eeuw heeft men de oorspronkelijke onderslagraderen vernieuwd en gewijzigd in een onderslagen middenslagrad. Begin 20ste eeuw werd de oliemolen uitgebroken en werd een tweede maalinrichting geplaatst. In 1981-'83 is de molen gerestaureerd. Vanaf 1986-'87 wordt het ene waterrad aangewend voor de opwekking van elektriciteit en het andere, incidenteel, voor maalwerk. Het in mergel en baksteen opgetrokken molenhuis is voorzien van hardstenen vensteromlijstingen.

De Koninklijke Brand's Bierbrouwerij (Brouwerijstraat 2) werd gesticht in 1871 en in 1934 uitgebreid naar plannen van Jos. Wielders. Als gevolg van na-oorlogse verbouwingen resteert er weinig van de oorspronkelijke fabriek. Wel behouden bleven de momenteel als kantoor in gebruik zijnde tweelaags panden Brouwerijstraat 10 (1871) en Brouwerijstraat 2 (1898). Het laatste staat bekend als ‘De Pastorie’ en is voorzien van een neorenaissance-detaillering.

Huis Cartils (Kapolder 10), gelegen ten zuiden van Wijlre, was de zetel van een minieme Vrije Rijksheerlijkheid. Het mergelstenen gebouw stamt in oorsprong uit circa 1500, maar is in 1883 grotendeels gemoderniseerd. Het heeft een arkeltorentje en aan de achterzijde een ronde toren. De toegang tot het voorplein wordt afgesloten door een ingangspaviljoen uit circa 1660 met niet stijlzuivere ionische pilasters, koepeldak en windvaan.

Stokhem. Dit gehucht ten westen van Wijlre bestaat voor een belangrijk deel uit 18de-eeuwse panden, opgetrokken in een combinatie van natuursteen en vakwerk. Interessante vakwerkhoeven zijn Stokhem 36, met open binnenplaats, en de L-vormige hoeve Stokhem 38. Bij de laatste is de straatgevel aan de onderkant in Kunradersteen en hogerop

Stokhem bij Wijlre, Woonhuis Stokhem 38

[p. 415]

in baksteen uitgevoerd en voorzien van gebeeldhouwde koppen (Willem III en Emma) op gemetselde pilasters. De L-vormige mergelstenen hoeve Stokhem 40 heeft aan de straatzijde reliëfornamenten (medaillons in de topgevel). De aansluitende L-vormige vakwerkhoeve Stokhem 42 is later voorzien van een bakstenen voorgevel (1847). De vakwerkhoeve Stokhem 48, met overbouwde bergplaats, heeft men onlangs gerestaureerd. In opzet 18de-eeuws en in de 19de eeuw uitgebreid is de forse gesloten hoeve Berghof 1. De vroeg-19de-eeuwse, in mergel uitgevoerde, gesloten hoeve Berghof 2 heeft aan de binnenplaatszijde bij het woongedeelte een verdieping in vakwerk.

Etenaken. Dit gehucht ten noordwesten van Wijlre heeft enkele, voornamelijk 18de-eeuwse boerderijen, opgetrokken in mergelsteen en/of vakwerk. Voorbeelden zijn de U-vormige boerderij Tuinstraat 13, de deels in vakwerk uitgevoerde boerderijen Valkenburgerweg 111 en Valkenburgerweg 100 (1790), en verder de gesloten hoeven Etenakerhof (Valkenburgerweg 44) en Valkenburgerweg 105 (jaartalankers 1768) en het 19de-eeuwse vakwerkhuis Valkenburgerweg 38.