Monumenten in Nederland. Limburg

Stein

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen in het Maasdal nabij een - in de 11de eeuw voor het eerst vermeld - mottekasteel. Evenwijdig aan het dal ontwikkelde zich een lintbebouwing, die begin 19de eeuw bestond uit een noordelijk deel met een dorpskom (Stein) en een zuidelijk deel langs de weg naar Beek (Keerend). In de loop van de 19de eeuw verdichtte de bebouwing zich. Onder invloed van de mijnindustrialisatie (staatsmijn Maurits in 1926) en de aanleg van het Julianakanaal met een haven en mijnspoorlijn onderging Stein vanaf circa 1920 een sterke, onregelmatige groei in oostelijke richting. Op basis van een uitbreidingsplan uit 1938 van J.H. Froger en H.B.J. Witte kwam vanaf 1939 de wijk Kerensheide tot stand. Na de Tweede Wereldoorlog is aan de zuidoostzijde de woonwijk Nieuwdorp gerealiseerd.

Kasteel Stein (Ondergenhousweg 14) is een omgracht complex met resten van een mottekasteel op een natuurlijke verhoging. De forse ronde mergelstenen donjon of ‘Witte Toren’ stamt uit circa 1200 of iets later. De toegang aan de noordzijde, oorspronkelijk bereikbaar via een houten traptoren, werd in 1840 veranderd in een neogotisch venster. In de tweede helft van de 13de eeuw verrees aansluitend een onregelmatige veelhoekige ringmuur om een binnenplein - het ‘Bovenste Slot’. Van de tegen deze ringmuur gebouwde grote zaal en woonvertrekken zijn alleen nog de ringmuur en de met tongewelven gedekte kelders aanwezig. Ook van de 13de-eeuwse vierkante mergelstenen poorttoren aan de noordzijde van de hoofdburcht resteert slechts een klein deel. Tot een na 1451 in opdracht van Jan van Heinsberg uitgevoerde uitbreiding behoren de zogeheten Rode Toren, een ‘puttoren’ en een vierkante toegangspoort. Bij een beleg in 1605 werd onder meer de puttoren beschadigd.

De voorburcht of ‘Benedenste Slot’ ligt iets lager dan de hoofdburcht. De tussenliggende gracht werd rond 1840 gedempt. Van de in oorsprong mogelijk 13de-eeuwse bebouwing van de voorburcht zijn de mergelstenen funderingen nog aanwezig. Het oudste gedeelte van de huidige bebouwing is een in de kern mogelijk 16de-eeuwse torenvormige toegangspoort in de noordvleugel. Rond 1730 liet Philips Eugenius de Mérode deze poort (Witte Poort) verhogen en voorzien van een mansardehelmdak. De van 1840 daterende oostvleugel heeft de vorm van een neoclassicistisch gepleisterd tweelaags landhuis met aan het binnenplein een zuilengalerij. De westvleugel bestaat uit een neoclassicistisch koetshuis met uitspringende hoekdelen (circa 1850), dat in 1920 met het poortgebouw is verbonden. Koetshuis en landhuis zijn gebouwd in opdracht van de Luikse familie Grisard. De bebouwing op de voorburcht is tussen 1921 en 1996 als klooster van de Congregatie der Missionarissen van het Heilig Hart in gebruik geweest en naar plannen van E.J.F.M. de Beer ingrijpend verbouwd. In 2001 is een verbouwing tot appartementen uitgevoerd. Restanten van de parkaanleg uit circa 1840-'50 zijn nog herkenbaar, zoals het kunstmatige

[p. 345]

Stein, Kasteel Stein, plattegrond

eilandje met overdekt zwanenverblijf uit 1843 in de gracht voor het landhuis.

De R.K. St.-Martinuskerk (Wilhelminaplein 1) is een driebeukige pseudobasilicale kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een ingebouwde toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. De mergelstenen toren stamt uit de 14de eeuw. Erin hangt een door Antoine Bernard gegoten klok (1729). Bij de bouw van een neogotische kerk in 1884, naar ontwerp van Joh. Kayser, zijn de 15de-eeuwse pijlers met Maaskapitelen van de oude kerk bewaard gebleven. Het huidige schip en zijbeuken kwamen in 1929-'30 tot stand naar een neogotisch ontwerp van J.H.H. van Groenendael. Daarbij werd de toren ingebouwd tussen twee zijkapellen. Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven.

Tegen de kerk staat onder meer een grafkruis uit 1743. De voorm. kapelanie (Wilhelminaplein 2-4) dateert van 1932 en heeft tot topgevels opgetrokken hoekrisalieten.

De R.K. St.-Jozefkerk (bij Eburonenstraat 14), gebouwd in 1940 in de wijk Kerensheide naar ontwerp van A.J.N. Boosten, is een kruiskerk met een koorpartij bestaande uit een forse ronde vieringtoren met spits, een omgang en drie ronde kapellen met naaldspits. Verder heeft de kerk een voorportaal en een terzijde geplaatste, deels opengewerkte, ronde klokkentoren met spits. Het interieur bevat een apsisschildering van E. Laudy. De pastorie (Eburonenstraat 14) is gelijk met de kerk gebouwd.

De R.K. kerk O.L. Vrouwe Hulp der Christenen (bij Heisteeg 66) is een moderne driebeukige kerk met een rond gesloten koor en een blokvormig hoog portaal, gebouwd in 1954 in traditionalistische stijl naar ontwerp van S.J. Dings.

Boerderijen. Het wit geschilderde pand Ondergenhousweg 15 is het voorm. molenaarshuis annex pachthoeve van kasteel Stein, behorend bij een in de tweede helft van de 19de eeuw stilgelegde en thans verdwenen watermolen. Dit gebouw met lage zijgevels en hoog zadeldak heeft mogelijk een 17de-eeuwse kern, maar draagt de jaartalstenen ‘1729’ en ‘1785’. Van een andere voorm. pachthoeve van kasteel Stein - De Hof of ‘Den Hoaf’ (Brugstraat 42) - resteert het in 1808 in opdracht van rentmeester, later burgemeester E. Jacquet gebouwde tweelaags middenganghuis met frontonvormige bekroning en mansardedak. Voorbeelden van 19de-eeuwse boerderijen zijn Kruisstraat 42 (1871) en de gesloten hoeven Kruisstraat 88-92 (1877) en Kruisstraat 52 (1897). De boerderijen Kruisstraat 15 (1898) en Wilhelminaplein 23 (1898) hebben een tweelaags dwars woonhuis. Uit circa 1890 dateert de deels gepleisterde U-vormige hoeve Wilhelminaplein 10. De in 1921 gebouwde L-vormige hoeve Nieuwstraat 6 is ontworpen door A. Lemmens.

Woonhuizen. Uit de 19de eeuw dateren het dwarse tweelaags huis Keerend 43 (1876), met inrijpoort, en het gepleisterde huis Wilhelminaplein 3

[p. 346]

Stein, Woonhuizen Kelderstraat 29-31 en Mariakapelletje

(circa 1885). A. Lemmens ontwierp de middenganghuizen Steeg 3 (1912), met naastgelegen inrijpoort, Wilhelminaplein 7 (1921) en Keerend 49 (1921). De twee laatste voorbeelden hebben een tot topgevel opgetrokken middenrisaliet. Wilhelminaplein 9 is een tweelaags huis met haakse zadeldaken uit 1921. Gepleisterde huizen met eclectische elementen zijn Kelderstraat 5 (1923) en Houterend 95 (1925). De voorm. mijnkolonie Belboom (Belboomweg 1-35, 2-36 en Mauritsweg 81-103) kwam in 1927-'30 tot stand naar ontwerp van A. Knipschild en F.W. de Rooy van ‘Ons Limburg’ voor woningbouwvereniging ‘Thuis Best’. De in 1929 naar ontwerp van J. Hoeberigs gebouwde diepe huizen Kelderstraat 29 en 31 vertonen expressionistische elementen. Voorbeelden van twee-onder-een-kapwoningen zijn Houterend 96-98 en 100-102 (1930), voorzien van een tot topgevel opgetrokken middendeel, en Houterend 105-107 (1932) naar ontwerp van L.H. Brouns.

De concertzaal van de fanfare St. Martinus (Kelderstraat 8) is een langgerekt eenlaagspand uit 1931 in traditionalistische stijl.

De brug over het Julianakanaal (Kapelaan Berixstraat ong.) werd in 1934-'35 door Rijkswaterstaat gebouwd als een stalen boogbrug met geklonken vakwerkconstructie. Ten behoeve van de toegangsweg naar de brug heeft men rond 1935 een betonviaduct over de Brugstraat (bij nr. 30) aangelegd.

Wegkapellen. De Mariakapel (bij Kapelbergweg 7), uitgevoerd met afgeschuinde hoeken, mergel speklagen en pilasters met ‘ioniserende kapitelen’, verrees in 1760 ter vervanging van een aan St. Richardus gewijde voorganger. Het altaar dateert uit het derde kwart van de 18de eeuw, de glas-in-loodramen van 1905 en 1960. Eveneens voorzien van afgeschuinde hoeken is het Mariakapelletje (bij Kelderstraat 31), dat in 1929 werd gebouwd ter vervanging van een nabijgelegen 18de-eeuwse voorganger.

Meers. Dit dorp ten zuidwesten van Stein bestaat uit de aan elkaar gegroeide kernen Grote en Kleine Meers. Aardige U-vormige boerderijen zijn de Weerterhof (Op de Weerdt 1-2), waarvan delen uit de eerste helft van de 18de eeuw dateren (gevelsteen 1746), en Mommerwegsken 1 (circa 1900). De R.K. St.-Josefkerk (Schoolsteeg 1) is een driebeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een ongelede toren met schilddak en dakruiter. Een houten noordkerk uit 1895 werd in 1910 vervangen door een eenbeukige kerk met dakruiter naar plannen van E. Joosten. In 1932 heeft men die kerk naar ontwerp van S.J. Dings uitgebreid met zijbeuken en een toren en het koor vergroot. De door atelier Ramakers vervaardigde inventaris dateert uit 1922-'24. De preekstoel is van 1929. De pastorie (Schoolsteeg 2) is een tweelaags dwars huis uit 1921 (gevelsteen). Het rond 1925 gebouwde dubbele woonhuis Meerser Eindstraat 33-35 vertoont expressionistische details. Het trafohuisje (Meerser Eindstraat 22) dateert van 1930 en heeft een overstekend plat dak doorbroken door een hoekschoorsteen. Ten noordwesten van Meers ligt de in oorsprong 16de-eeuwse hoeve Maasbandervaart 18, voorzien van een opvallend tweelichtvenster met accoladeboog. De gepleisterde voorgevel van het woongedeelte draagt het jaartal ‘1923’.