Schaesberg, Kasteel Strijthagen
De oorspronkelijk rond 1530 opgetrokken hoofdvleugel van het complex kreeg rond 1700 het huidige aanzicht. Deze tweelaags vleugel met souterrain en gebroken schilddak heeft bakstenen gevels, ten dele met mergelstenen speklagen, en hardstenen vensteromlijstingen. Aan de tuinzijde bevindt zich een groot stoepterras en aan de binnenplaatszijde een dubbele bordestrap met smeedijzeren leuning in Lodewijk XV-stijl. Haaks aansluitend staat een iets lagere, gesausde 18de-eeuwse voorvleugel met gebroken schilddak, vensters met decoratieve omlijsting en een middenpartij met pilasters en gebogen fronton. Inwendig bevat het huis onder andere marmeren schoorsteenmantels en een eiken trap met smeedijzeren leuning in Lodewijk XVI-stijl.
De kasteelhoeve (Rouenhof 17) is een U-vormige bakstenen hoeve uit 1691, voorzien van een hoger, 18de-eeuws poortpaviljoen met frontons en gebroken tentdak. Het voorm. koetshuis (Rouenhof 23) werd in 1915 gebouwd in opdracht van C. Honigmann, medeoprichter van de particuliere Maatschappij tot Exploitatie van Limburgse Steenkoolmijnen Oranje-Nassau, en werd gerealiseerd door het bouwbureau van die onderneming. De tuin direct rond het hoofdgebouw krijgt thans een moderne aanleg naar ontwerp van tuinarchitect N. Roozen met tuingebouwen ontworpen door F. Rooyen. Park en aanpalend landschap zijn recent herschapen in een themapark: Mondo Verde. De landschappelijke aanleg van na 1850 blijft gehandhaafd, inclusief de oude molenvijver. De daaraan gelegen Strijthagerwatermolen (Strijthagermolenweg 1) werd rond 1617 gebouwd als korenmolen en rond 1700 hersteld. Eind 19de eeuw kreeg de molen een ijzeren bovenslagrad. Rond 1950 moest de molen worden stilgelegd, mede als gevolg van verzakkingen veroorzaakt door de mijnbouw. Bij de grootscheepse restauratie in 1989 heeft de molen een middenslagrad gekregen.
De ruïne van kasteel Schaesberg (Slotweg 3) bestaat uit enkele overwoekerde muurresten. Het kasteel verrees in 1571 in vroege renaissance-stijl in opdracht van Johan van Schaesberg. Het werd in 1650 verbouwd en toen voorzien van een kasteelhoeve (gesloopt 1968). Vanaf 1733 zette het verval in.
Boerderijen. De
Winselerhof (Tunnelweg 99) is een gesloten hoeve met oorspronkelijk een woongedeelte uit circa 1675 in de rechter zijvleugel. Het huis heeft kelders met kruisribgewelven. De begin-18de-eeuwse schuur is aan de binnenplaatszijde deels in vakwerk uitgevoerd. De hoeve is na restauratie in 1985 in gebruik als hotel-restaurant en conferentieoord. Ook in gebruik als hotel-restaurant is de hoeve
Overstehof (Overstehofweg 14), een gesloten hoeve uit 1749 waarvan het bakstenen woonhuis deels mergelstenen speklagen heeft en de schuur in vakwerk is uitgevoerd. De oorspronkelijk bij kasteel Strijthagen behorende 18de-eeuwse gesloten hoeve
Hopelerweg 155 is opgetrokken in baksteen en vakwerk. Naast de poort bevindt zich een segmentboognis met fronton. De van 1816 daterende hoeve
Schaesberg, Woninggroep Schaesberg
Leenhof (Heerlenseweg 166) is een gesloten hoeve met een woonhuisgedeelte in vakwerk.
Mijnwerkerskoloniën. Nabij de ingang van de mijn Oranje-Nassau II liet de particuliere Maatschappij tot Exploitatie van Limburgse Steenkoolmijnen Oranje-Nassau de dubbele hoofdopzichterwoning Strijthagerweg 11-13 (1913) en de ingenieurswoning Strijthagerweg 15 (1914) bouwen naar eigen ontwerpen met neorenaissance-elementen.
Verschillende koloniën in Schaesberg zijn gebouwd in zogeheten Lotharingse stijl, waarbij de vormgeving is gebaseerd op de architectuur in Lotharingen (Fr). Uit die streek kwam de familie De Wendel, eigenaar van de Oranje-Nassaumijn (1908-'20). De bij de mijn Oranje-Nassau II gelegen woninggroep Het Eikske (Honigmannstraat 2-20, Mijn Carlstraat 1-15 en 2-16) werd in 1913 gebouwd in opdracht en naar eigen ontwerp van de hiervoor al genoemde exploitatiemaatschappij. De oorspronkelijk 108 woningen in Lotharingse stijl van de woninggroepen Leenhof III en IV (Carmelstraat, Melchersstraat, Montfortstraat, Rector Meussenstraat e.o.) kwamen in 1909-'12 tot stand als twee-onder-een-kap- en rug-aan-rugwoningen. Via twee spoorviaducten uit 1896 zijn zij verbonden met de woninggroep Schaesberg (Plein, Ceintuurstraat e.o.), aangelegd volgens een karrenwielvormig stratenpatroon waarvan twee geplande ‘spaken’ niet zijn gerealiseerd. Dit complex van 202 woningen in
Auteursrechtelijk beschermd
