Monumenten in Nederland. Limburg

Oud-Valkenburg
(gemeente Valkenburg aan de Geul)

Dorp, ontstaan in het dal van de Geul nabij twee kastelen en voor het eerst vermeld in 1041. In 1087 werd van hieruit het kasteel Valkenburg gesticht. Het oude kasteel (Genhoes) werd zetel van de heerlijkheid; kasteel Schaloen had deze functie van 1670 tot 1794. Het tussen Gerendal en Schaelsberg gelegen dorp is een beschermd gezicht.

Kasteel Genhoes of ‘Het Huis’ (Oud-Valkenburg 17) is een omgracht kasteel dat in 1241 als ‘Alden-Valkenburg’ wordt vermeld. Mogelijk in oorsprong

[p. 288]

Oud-Valkenburg, Kasteel Genhoes

laat-15de-eeuws is de zuidwestelijke vleugel met de gedrongen - bijna vrijstaande - vierkante hoektoren. Beide bouwdelen kregen in opdracht van Johan van Strijthagen tussen 1545 en 1560 hun huidige hoogte gezien het laat-gotische boogfries aan de dakrand. Rond 1575 werd het kasteel beschadigd. Herstel (van de gordingenkappen) volgde in 1620 (jaartal op de windvaan). In 1701 kwam het kasteel in handen van H.G. baron von Thunderfeldt die het in 1749 verkocht aan Leonard Thimus. De kap van de bakstenen noordvleugel met mergelstenen ingangspoort dateert uit 1748-'49 (d). Het interieur bevat een balustertrap (circa 1700) en een stucplafond en schoorsteenmantel in Lodewijk XIV-stijl.

De U-vormige nederhof dateert in aanleg uit de 18de eeuw, maar brandde rond 1860 geheel uit. Aan de zuidzijde heeft het een mergelstenen hameipoort met pilasters en gebogen fronton (circa 1760). Aan de zuidoostzijde bevindt zich het restant van een bescheiden 19de-eeuwse landschappelijke tuinaanleg met bij de gracht een eendenhuis uit de tweede helft van de 18de eeuw.

Kasteel Schaloen (Oud-Valkenburg 3) is een fraai tussen de Geul en een molentak daarvan gelegen omgracht mergelstenen kasteel. Het oorspronkelijke, in 1381 voor het eerst vermelde, huis werd in de 15de eeuw in opdracht van de familie Van Hulsberg herbouwd. Mede door de verwoesting in 1575 is onduidelijk hoeveel hiervan nog resteert. Herbouw volgde pas in 1656 in opdracht van Johan Reinier Hoen van Cartiels. Aangenomen wordt dat het oostelijk deel met twee arkeltorentjes laat-gotisch is (16de eeuw) en dat de westelijke helft uit 1656 dateert. Maximiliaan Hendrick Hoen liet het huis in 1721 en 1738 wijzigen. Het huidige uiterlijk wordt vooral bepaald door de restauratie van 1893-'94 in opdracht van A.D.M. de Villers Masbourg d'Eclaye. Naar ontwerp van P.J.H. Cuypers werden de zuidelijke arkeltoren en de noordwestelijke hoektoren toegevoegd; tevens ontstonden de op de Franse Renaissance geïnspireerde vensters en dakerkers. Inwendig bevindt zich een maniëristische zandstenen hermenschouw (begin 17de eeuw). Een verdere restauratie volgde in 1956. Momenteel is het kasteel in gebruik als als woning, terwijl de bijgebouwen dienst doen als hotel-restaurant.

De forse U-vormige voorhof werd in 1701 gebouwd in opdracht van Gerard Ernest Hoen en heeft naast een tiendschuur en dienstvleugel een classicistische poortgebouw met fronton en achtkantig torentje.

De watermolen ‘Schaloensmolen’ of

[p. 289]

Oud-Valkenburg, Kasteel Schaloen (1991)

‘Banaalmolen’ aan de Geul (Oud-Valkenburg 1) werd in 1699-1701 gebouwd als korenmolen. De noordelijke aanbouw dateert van 1746. In 1924 heeft men het waterrad vervangen door een verticale Francisturbine. Na restauratie rond 1975 is bij de molen een heemtuin aangelegd.

De R.K. St.-Johannes de Doperkerk (Oud-Valkenburg 29) is een driebeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een ongelede toren met tentdak. Van het 11de-eeuwse eenbeukige schip resteert mogelijk enig muurwerk. De mergelstenen toren werd vermoedelijk in de 14de eeuw toegevoegd. In 1660 vernieuwde men de kap van het schip. Johann Joseph Couven ontwierp in 1757 het nieuwe wit geschilderde schip met hardstenen vensteromlijstingen en aangebouwde sacristie. De huidige zijbeuken dateren uit 1830 en circa 1850. De kerk is in 1984 gerestaureerd. Het interieur wordt gedekt door vlakke gestukadoorde plafonds (schip) en kruisgewelven (koor). Het hoofdaltaar in rococo-stijl wordt beschouwd als een werkstuk van het atelier Couven. Tot de inventaris behoren verder een laat-gotische Anna-trits (circa 1500), een vroeg-17de-eeuwse paneelschildering en een Heilige Familie (1699) gemaakt door Philip Coclers.

Op het kerkhof staan enkele grafkruisen en -zerken (1637-1744) en een overhuifd kruisbeeld (19de-eeuw). De mergelstenen pastorie (Oud Valkenburg 25) dateert uit circa 1830.

De voorm. kluis op de Schaelsberg (Schaelsberg 2) werd in 1688 gesticht door Gerard Ernest Hoen van Cartiels, heer van Schaloen. In 1690 verrees een kleine mergelstenen St.-Antoniuskapel met trapgevel, lager driezijdig gesloten koor en een aangebouwde woning. De laatste kluizenaar vertrok in 1930. In de nabijheid stichtte pastoor Loomans in

Oud-Valkenburg, Kluis op de Schaelsberg

1843 een kruisweg, bestaande uit dertien staties van het model ‘ovenkapel’ met nissen voorzien van litho's achter glas. Ze zijn gegroepeerd om het symbolische graf van Christus met daarin een houten kist en bovenop een kruis met ‘Arma Christi’. Onder aan de weg naar kasteel Schaloen bij de brug over de Geul staat een Calvariegroep, genaamd ‘De drie Beeldjes’. Deze uit circa 1900 stammende kruisigingvoorstelling wordt geflankeerd door twee kapelletjes uit 1739 met in de nissen beelden van Maria en Johannes (kopieën 1973).

De St.-Jansboskapel (bij Oud-Valkenburg 2) is een neogotische mergelstenen wegkapel uit circa 1915.

Boerderijen. De grote U-vormige mergelstenen hoeve Oud-Valkenburg 2 heeft een schuur uit 1775 en een vleugel uit 1872. De gesloten hoeve Oud-Valkenburg 13-15 werd gebouwd in de tweede helft van de 18de eeuw en heeft tevens dienst gedaan als brouwerij.

Het viaduct over de spoorlijn Maastricht-Aken (Molenstraat ong.) is een in gewapend beton uitgevoerde boogbrug met hooggelegen rijdek, gebouwd in 1906, vermoedelijk naar ontwerp van G. Kuypers en uitgevoerd door de Hollandsche Maatschappij tot het maken van werken in Gewapend Beton.