Monumenten in Nederland. Limburg

Meerssen

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen in het dal van de Geul. In het mogelijk als Romeinse nederzetting ontstane Meerssen werd in 870 op de koningspalts ter plaatse het Verdrag van Meerssen gesloten, waarbij het gebied van Lotharius II († 869) werd verdeeld tussen Karel de Kale en Lodewijk de Duitser. Koningin

Meerssen, R.K. St.-Bartholomeuskerk (1989)

Gerberga schonk Meerssen in 968 aan de St.-Remigiusabdij te Reims die er een benedictijner proosdij van maakte. De heer van Valkenburg werd voogd over dit kerkelijk bezit; het ging uiteindelijk tot het Land van Valkenburg behoren. Door een sacramentswonder in 1222 werd Meerssen een pelgrimsoord ter ere van het Heilig Sacrament. Van 1661 tot 1795 was Meerssen Staats gebied. De oude proosdij werd rond 1804 afgebroken. Ten zuiden van de kerk werd 1846-'53 de spoorlijn Maastricht-Aken aangelegd. Ten noorden daarvan ontwikkelde zich een wegdorp. Na de Tweede Wereldoorlog is Meerssen uitgebreid tegen de zuidflank van het plateau van Schimmert. De R.K. St.-Bartholomeuskerk (Markt 23) is een rijzige driebeukige mergelstenen kruisbasiliek met een langgerekt, vijfzijdig gesloten koor en een forse vieringdakruiter. Ter plaatse van de huidige kerk bevond zich oorspronkelijk de vroeg-middeleeuwse paltskapel, die kort na 1100 onder leiding van de benedictijner monniken werd verbouwd tot een romaanse kerk.

Meerssen, R.K. St.-Bartholomeuskerk, interieur (1989)

In deze kerk vond in 1222 het sacramentswonder plaats. Het mede ten behoeve van de pelgrims gebouwde gotische schip, dat oorspronkelijk slechts drie traveeën telde, zal vóór 1318 gereed gekomen zijn. Het hoog-gotische koor en dwarsschip - dat niet uitspringt buiten de zijbeuken - ontstonden bij een volgende bouwcampagne onder leiding van proost Jean de Beaufort. Deze kort na 1334 aangevangen bouwfase duurde vermoedelijk tot het eind van de 14de eeuw. In 1465 staken huursoldaten van de heer van Borgharen het gebouw in brand. Hierbij voltrok zich een tweede sacramentswonder: de relieken en hun redder kwamen ongeschonden uit de brand te voorschijn. Bij de herbouw van de kerk werden luchtbogen toegevoegd en verrees het rijke laat-gotische noordportaal waarop de sacramentsrelieken getoond konden worden. In 1574 werd de gotische westtoren door Staatse troepen in brand gestoken. De restanten hiervan stortten in bij een storm in 1649. De

[p. 257]

proosdij ging in 1612 over aan de augustijner monniken van Eaucourt. In 1633 werd de kerk een simultaankerk voor katholieken en protestanten en bouwde men een scheidingsmuur in de vorm van een oksaal tussen koor en dwarsschip. In 1747 werd de kerk opnieuw door een storm zwaar beschadigd. Bij de herbouw in 1749 kon de toren wegens geldgebrek niet worden herbouwd.

De proosdij werd in 1795 opgeheven en de kerk werd tussen 1798 en 1802 gesloten. Na het opheffen van het simultaneum (1837) sloopte men de scheidingsmuur. Onder leiding van Joh. Kayser werd de kerk in 1879-'82 ingrijpend gerestaureerd, waarbij de kruisribgewelven in het schip werden vernieuwd. Ook verrees op de viering een neogotische kruisingstoren. Bij de restauratie van het koor in 1895-1901 werden venstertraceringen opnieuw aangebracht, evenals balustraden met pinakels langs de dakrand. In 1910-'12 heeft men het noordportaal gerestaureerd. Bij een volgende restauratie in 1936-'38 onder leiding van J.Th.J. Cuypers en P. Cuypers jr., verlengde men het schip westwaarts met drie traveeën en werd de neogotische dakruiter vervangen door een soberder variant. Na het gereedkomen van de restauratie werd de kerk op grond van haar betekenis als bedevaartskerk van het Heilig Sacrament verheven tot ‘Basilica Minor’. De laatste restauratie heeft plaatsgevonden in 1986-'88. Hierbij zijn onder meer de pinakels vernieuwd.

Het rijzige interieur wordt gedekt door kruisribgewelven die via een triforium met schalken rusten op spitsbogige arcaden, ondersteund door ronde zuilen met Maaskapitelen en voorzien van kolonnetten (eind 13de eeuw). De kruising heeft een stergewelf. Door zijn ruimtewerking wordt de kerk als een pronkstuk van de Maasgotiek beschouwd. De kerk bevat een bijzonder rijk gehouwen laat-gotische sacramentstoren - of Theoteca - van negen verdiepingen, vervaardigd begin 16de eeuw in opdracht van de ‘Broederschap van Sintouwerenkas’. Van het figurale beeldhouwwerk zijn de groepen van de mannaregen, het avondmaal en de offerande van Melchisedech oorspronkelijk. De sacramentstoren is in 1910-'12 gerestaureerd door de Gebr. Ramakers.

Meerssen, Grafkapel familie Regout

Verder bevat de kerk op het zijaltaar een laat-gotisch beeld van St. Barbara (circa 1500) en op een neogotische triomfbalk (1905) een 16de-eeuwse calvarie. Tot de inventaris behoren ook een hoofdaltaar (1897), een communiebank (1898) en een groot H. Hartbeeld (1910), alle ontworpen door P.J.H. Cuypers en vervaardigd door Gebr. Ramakers. De in 1911 door Joh. Kayser ontworpen preekstoel is uitgevoerd door H. Kohl en de Gebr. Ramakers. De gebrandschilderde koorvensters zijn vervaardigd door F. Nicolas (1897), die in het schip door J. ten Horn (1950-'60) en het westvenster is van Ch. Eyck. Het grote orgel is in 1988 door de firma Willebrand gebouwd ter vervanging van het Vermeulen-orgel uit 1938; het in 1980 gebouwde koororgel bevat delen van een oude biechtstoel uit 1788.

De in 1878 tegen de zuidzijde van het koor gebouwde neogotische sacristie is gerestaureerd in 1936-'38. Er tegenaan staan enkele hardstenen grafkruisen (17de eeuw) en tegen de zuidmuur van de kerk bevinden zich de neoclassicistische grafstenen voor C.C. Roemers († 1838) en H. van Aubel († 1863). Aan de oostzijde staat de opvallend rijke neogotische grafkapel van de fabrikantenfamilie Regout (Markt 15) uit 1869. Mede vanwege zijn gespannen verhouding met het Maastrichtse gemeentebestuur liet Petrus Regout deze kapel voor zichzelf († 1878) en voor zijn vrouw M.A. Hoeberechts († 1878) hier bouwen en niet in zijn woonplaats Maastricht.

Meerssen, Proosdijpark, theekoepel (1981)

Het Proosdijpark ten westen van de kerk werd in 1642 gesticht en was oorspronkelijk classicistisch ingericht. De proosdijgebouwen en -tuin werden in 1804 gekocht door C.C. Roemers. Hij liet het complex afbreken en een herenhuis - ook ‘proosdij-kasteel’ genoemd - bouwen tegen de westzijde van de kerk. De tuin werd in late landschapsstijl omgevormd. In de zuidoosthoek verrees in 1858 een folly in de vorm van een - niet functionele - brug in vroege cementrustiek met onderdelen van de gesloopte proosdij. Verdere landschappelijke aanpassingen volgden rond 1890 in opdracht van A. Stevens naar plannen van L. von Fisenne. In 1888 verrees in Frans-eclectische vormen de opvallende theekoepel, die ‘Gloriette’ wordt genoemd. Ter vervanging van het in 1936 afgebroken ‘proosdij-kasteel’ verrees in 1936-'38 iets westelijker het klooster van de Kleine Zusters van St. Joseph (Markt 25), annex secretariaat van de St.-Bartholomeuskerk. Het ontwerp in traditionalistische vormen is van J.Th.J. Cuypers. In de tuin bevindt zich een oorspronkelijk draaibaar tuinhuisje uit die tijd. Ter inlossing van een belofte van de Kleine Zusters werd in 1942 eveneens door Cuypers in traditionalistische stijl de zeskantige Vredeskapel gebouwd. Door Ch. Eyck ontworpen en door G. Lahaye gemaakt zijn de vier flankerende beelden (1950).

De Herv. kerk (Gansbaan 7) is een driezijdig gesloten neoclassicistische zaalkerk met dakruiter en gepleisterde

[p. 258]

voorgevel, gebouwd in 1836-'37 na afkondiging van het Belgische Koninklijk besluit tot opheffing van het simultaneum en daarom ook wel een ‘Leopoldkerkje’ genoemd. Het is sinds 1987 een S.O.W.-kerk. Preekstoel en orgel dateren uit de bouwtijd en zijn gemaakt door J. Binvignat.

Op het naastgelegen kerkhof liggen twee vermeldenswaardige grafstenen (1839 en 1842). De voorm. pastorie (Gansbaan 9) is een fors gepleisterd middenganghuis uit circa 1830 met eclectische elementen.

De voorm. synagoge (Kuileneindestraat 22a) is een zaalgebouw met dakruiter en halfronde sluiting, gebouwd in 1851-'53 in neoclassicistische stijl naar plannen van J.L. Lemmens. Boven de omlijste ingang zijn de Hebreeuwse tekst van Psalm 96:9 en het jaartal 5611 (1851) aangebracht. Op de door A. Drielsma ontworpen bronzen deuren uit 1992 staan de namen van de tijdens de Tweede Wereldoorlog weggevoerde Joodse inwoners van Meerssen. Het neoclassicistische interieur is uitgevoerd met pilasters en een gebogen vrouwengalerij. Van de arke zijn de beide deuren met Hebreeuwse opschriften nog aanwezig.

De R.K. St.-Joseph Arbeiderkerk (Past. Creusenplantsoen 25) is een opvallende moderne zaalkerk met vrijstaande bakstenen klokkentoren en een ingangsportiek met kolossale zuilen. Deze kerk met functionalistische en traditionalistische elementen kwam in 1958-'59 tot stand naar plannen van Ch. Eyck en met H.J.A. Koene als uitvoerend architect.

Raadhuizen. Het voorm. raadhuis Beekstraat 22-24 is een vierlaags neogotisch pand dat in 1867 naar plannen van C. Weber werd gebouwd als raadhuis annex kantongerecht. Het kantongerecht sloot in 1875. Van 1952 tot 1987 was het pand in gebruik als politiebureau, daarna is het verbouwd tot woningen. Het raadhuis werd in 1952 gevestigd in het rond 1750 gebouwde gepleisterde middenganghuis Markt 10 dat onderdeel uitmaakte van een in oorsprong 17de-eeuwse boerderij. In 1988 betrok men de nieuwbouw Beekstraat 51 op een deel van het oude proosdijterrein. Tot dit nieuwe complex behoort ook de zogeheten Proosdijhof (Kerkstraat 27), een gesloten hoeve met een deels gepleisterd woonhuis uit circa 1840.

Het Groene Kruisgebouw (Kookstraat 58), opgetrokken rond 1935 met functionalistische elementen, is een karakteristiek voorbeeld van dit gebouwtype.

Woonhuizen. In de nabijheid van de kerk bevinden zich enkele forse dwarse huizen, waarvan de oudere scheidingsmuren doen vermoeden dat het gaat om voormalige kapittelhuizen. Voorbeelden hiervan zijn Markt 1 en 3, alsmede Beekstraat 25. Alle drie hebben ze in de 19de eeuw een nieuwe voorgevel gekregen. Mogelijk is ook Beekstraat 52 een kapittelhuis geweest. Het betreft een dwars huis uit de tweede helft van de 18de eeuw met vier opvallende geplaatste schoorstenen en vensters met (gedeeltelijke) hardstenen omlijsting. Boven de ingang bevindt zich een (19de-eeuwse) zonnewijzer. Bunderstraat 21 heeft een mogelijk herplaatste gevelsteen met rococo-details (midden-18de-eeuw). Ook het mergelstenen woonhuis Gasthuisstraat 18 is in opzet vermoedelijk 18de-eeuws.

De forse burgemeesterswoning Villa Zuiderhof (Kuileneindestraat 6) werd rond 1905 gebouwd in neoclassicistische stijl met eclectische details. Eclectische details hebben ook de burgerwoningen Bunderstraat 61-67 (1901). Neorenaissance-details zijn te zien bij het hoekpand Kuileneindestraat 2 (1903) en de villa Houthemerweg 21 (circa 1905). De in 1907 gebouwde villa Huize Eyckendael (Houthemerweg 74) wordt gekenmerkt door chaletstijl-details. Traditionalistisch van vorm, met elementen van de Engelse cottagestijl, is het zomerhuis Bunderstraat 32, gebouwd in 1918 in opdracht van de Hengelose machinefabrikant D.W. Stork. De siroopfabrikant R. Nagelschmidt liet in 1922 de villa Bliss (Bunderstraat 83) bouwen in ‘Um 1800’-stijl. Het geheel houten huis Lydowine (Lange Raarberg 56) met chaletstijl-elementen verrees rond 1925 voor de zakenman Guichard. Zakelijk-expressionistisch zijn de villa Houthemerweg 15 (1934; ontwerp H.F.J. Stoks) en de dubbele villa Parallelweg 8-10 (1936). De forse villa Terra Nova (Houthemerweg 39), met mansardedak en inpandige garage, kwam in 1941 gereed in traditionalistische vormen naar plannen van H.H. Lendfers.

Horeca. Het voorm. hotel De Poort der Geulvallei (Tussen de Bruggen 1) is een mergelstenen landhuis gesticht in 1760 door de notarisfamilie Van der Hooven. Het oorspronkelijk L-vormige gebouw werd in 1824 uitgebreid tot carré-vorm. In 1887 kwam het in bezit van L. Regout en van 1903 tot 1952 was het een klooster van de soeurs Sacrés Coeurs en daarna hotel. Het hotel Koningin Gerberga (Volderstraat 31) is een vermoedelijk in opzet 19de-eeuws mergelstenen pand dat rond 1900 is verbouwd. Toen ook kreeg het een nis met een beeld van Maria met kind. Tot 1940 diende het als parochiaal centrum en daarna als hotel.

Winkels. De winkelpui van het pand Markt 4-8 (circa 1905) heeft jugendstil-details en bij de winkel Stationstraat 3 (circa 1905) vertoont het pleisterwerk jugendstil-vormen. Sobere expressionistische details vertonen de door J. Bemelmans ontworpen winkelpanden Beekstraat 54-60 (1924) en Kruisstraat 9 (1929). Uit dezelfde tijd stamt de art deco-pui van de ‘Firma Gez. Hennekens’, Beekstraat 62. Kubistisch-expressionistisch van vorm is het woon- en winkelpand Bunderstraat 181 (1928), opgetrokken voor W. Bouwens naar plannen van M. Bouwens.

De boerderij Tussen de Bruggen 2-4 is een L-vormige mergelstenen hoeve met hardstenen vensteromlijstingen, gebouwd in 1731 en verbouwd begin 19de eeuw.

De watermolen ‘Groote-of Banmolen’ (Molenveldweg 12-14) is een turbinemolen op de Geul. Van het in opzet 18de-eeuwse gebouw (gevelsteen ‘1778’) werd het woonhuis in 1918 vernieuwd naar ontwerp van L. de Macker. De waterraderen zijn in 1931 vervangen door een dubbele horizontale Francisturbine; de asynchrone generator is uit 1986.

Het voorm. station (Stationsplein 3) is in 1900-'01 gebouwd in chaletstijl naar een ontwerp van W. de Jong en bestaat uit een gedeelte met dienstwoningen en een lagere zijvleugel. Het tuinontwerp van het voorplein (1961) was van H.

[p. 259]

Otto. Het woonhuis Stationstraat 41, met breukstenen traptoren en een verdieping in vakwerk, is vermoedelijk gelijk met het station gebouwd als overwegwachterswoning.

De St.-Josephkapel (bij Bunderstraat 156) is een neogotische mergelstenen wegkapel, gebouwd in opdracht van de familie Budé naar ontwerp van A. Hoen.

Begraafplaatsen. De R.K. begraafplaats (tegenover Past. Creftenstraat 4) werd rond 1880 in gebruik genomen. In het midden staat een hardstenen neoclassicistische grafkapel met het opschrift ‘Begraafplaats van Aubel’, uitgevoerd rond 1920 door de beeldhouwer Thys van de Luikse firma Robermont. De in 1898 opgetrokken neoclassicistische hardstenen grafkapel voor de familie Brouwers is vervaardigd door E. Salu uit Brussel. De familie Kleuters-Janssen liet rond 1910 een open grafkapel maken door J. Cremers-Vermeulen. Andere interessante graftekens zijn het kruis op postament voor J.H. Demelinne († 1890) en H.M. Ruland († 1901), alsmede de beide door Thys gemaakte graftekens voor de familie van Aubel-Eich (circa 1920) en de familie Maas (circa 1925). Ook de schilder en beeldhouwer Ch. Eyck († 1983) is hier begraven. De Herv. begraafplaats (Korte Raarberg ong.) werd in 1861 gesticht door dominee Hendriksz († 1895), die hier begraven ligt evenals de architect J.M. van der Mey († 1949) en de geoloog J.H.F. Umbgrove († 1954). De Isr. begraafplaats (tegenover Tussen de Bruggen 21), in gebruik sinds 1715 en gerestaureerd in 1990-'91, bevat onder meer een grafsteen voor S. Richar († 1913) gemaakt door J. Cremers.

Raar. Dit gehucht ten oosten van Meerssen, gelegen op het plateau van Schimmert, wordt voor het eerst vermeld in 1347. Toen lag hier een kloosterhoeve van het Houthemse klooster. De gesloten hoeve Raar 37-39 werd in 1771 gebouwd in baksteen met hardstenen vensteromlijstingen. Raar 40 is een wit gepleisterde langgerekte hoeve met een 18de-eeuws woongedeelte. Vroeg-19de-eeuws is de gesloten hoeve Raar 21. In vakwerk uitgevoerd is het woonhuis Raar 47. Het voorhuis van de gepleisterde gesloten hoeve Raar 10 dateert uit 1913. De wegkapellen bij Raar 10 en bij Raar 50 stammen respectievelijk uit 1854 en 1909.