Monumenten in Nederland. Limburg

Mechelen
(gemeente Gulpen-Wittem)

Dorp, ontstaan in de middeleeuwen bij een herenhoeve die in 1215 door Hendrik III, hertog van Limburg, geschonken werd aan de johannieterorde. De heerlijkheid was vanaf de 14de eeuw in bezit van de heer van Wittem. Een deel van het dorp en de Commanderie lagen tot 1796 als een afzonderlijke enclave binnen deze heerlijkheid. In 1803 werd Mechelen een afzonderlijke parochie door de afscheiding van Wahlwiller. Mechelen ontwikkelde zich tot een wegdorp en kreeg na de Tweede Wereldoorlog uitbreidingen aan de zuidzijde.

De Heerenhof (Heerenhofweg 8), bestaande uit vier vleugels rond een grote binnenplaats, was in oorsprong een commanderij en pachthoeve van de johannieters. Na de opheffing van deze orde in 1797 kwam het complex in particulier bezit. In 1986 werd het als gemeentehuis van Wittem in gebruik genomen. Het oudste gedeelte van dit in het verleden enkele malen door brand verwoeste gebouwencomplex is de tiendschuur (westzijde) uit 1754 (wapensteen). Dit bouwdeel heeft een wapensteen van commandeur Claudius Joseph Duding. Uit de 18de eeuw dateren ook de voormalige pachterwoning en aansluitende laagbouw (zuidzijde). De aanbouw tegen de tiendschuur, de poort in de noordgevel en de open schuur zijn waarschijnlijk kort na 1803 gebouwd. De noordoosthoek, de poort in de oostgevel en de aansluitende aanbouw zijn mogelijk na een brand in 1825 opgetrokken met gebruik van ouder materiaal. Van na de brand van 1897 dateert het gedeelte in eclectische stijl aan de zuidoostzijde met een hoektoren in neorenaissance-vormen.

De R.K. St.-Joannes de Doperkerk (Hoofdstraat 2) is een eenbeukige kerk met pseudotransepten, forse koorpartij, vieringtoren en een toren van twee geledingen met ingesnoerde naaldspits. De oorspronkelijke middeleeuwse kerk werd in 1568 door brand verwoest. Het muurwerk van de met rondboogvensters en mergelstenen speklagen herbouwde kerk heeft men in 1810-'11 gebruikt voor de bouw van een hoger schip naar plannen van Mathias Soiron. In de jaren 1863-'67 werd het schip westwaarts uitgebreid en voorzien van pseudotransepten en de huidige toren. In 1935 kwam naar ontwerp van J.Th.J. Cuypers de huidige oostpartij tot stand in Kunradersteen en met een hogere vieringtoren.

Het interieur wordt gedekt door stucgewelven en heeft een wandgeleding met pilasters. Tot de inventaris behoren een preekstoel in Lodewijk XIV-stijl (circa 1730), een neobarok hoofdaltaar (circa 1825), zijaltaren en een communiebank (circa 1850). Het op een galerij geplaatste 18de-eeuwse orgel is rond 1850 uitgebreid door de Gebr. Müller en is in 1874 gerestaureerd. De vroeg-19de-eeuwse orgelkast bevat oudere fragmenten. De gebrandschilderde ramen zijn van F. Nicolas (1919).

Het kerkhof bevat enkele oude grafkruisen en wordt afgesloten door een keermuur. De voorm. pastorie (Heerenhofweg 1), later kapelanie dateert uit de eerste helft van de 19de eeuw en bestaat uit een hoofdvleugel met hardstenen vensteromlijstingen en een lagere aanbouw met een vakwerkgevel op breukstenen plint.

Het Panhuis (Hoofdstraat 9-17) kwam tussen 1724 en 1737 tot stand in opdracht van Ferdinand von Plettenberg naar plannen van Laurenz Mefferdatis.

[p. 253]

Mechelen, Panhuis

De brede middenvleugel wordt geflankeerd door risalerende tweelaags hoekvleugels. Boven de ingang bevindt zich een gevelsteen met de wapens van de bouwheer en Bernardina von Westerholt Lembeck. Het Panhuis is een dwangbrouwerij van de heren van Wittem geweest en mogelijk ook de plaats waar de schepenbank van Mechelen zitting hield.

Het voorm. raadhuis (Heerenhofweg 6) werd gebouwd rond 1928 en heeft een ingangspartij in nieuw-historiserende vormen.

De voorm. R.K. lagere meisjesschool (Hilleshagerweg 5) werd in 1932 gebouwd als een vierklassige middengangschool in expressionistische vormen.

Woonhuizen. Een van de oudste vakwerkpanden van Mechelen is Overgeul 13, gebouwd in 1659 en verhoogd met een verdieping in de 19de eeuw. Voorbeelden van 18de-eeuwse vakwerkpanden - veelal met verdieping - zijn Hoofdstraat 22, voorzien van bolkozijnen met getoogde bovendorpel, en het onder de naam ‘Oud Mechelen’ bekend staande L-vormige pand Hoofdstraat 33 met geschoord dakoverstek. Verder Hoofdstraat 71 (op balk gedateerd 1743 en vergroot in de 19de eeuw), met bespijkerde deur, en Hoofdstraat 25 met lage zolderverdieping en bakstenen voorgevel. De grote vakwerkhuizen Commandeurstraat 36-38 en 50, hebben een geschoord dakoverstek en bolkozijnen. Bommerigerweg 2-6 is een complex van drie vakwerkhuizen onder één dak, met tweelichtsvensters en een geschoord dakoverstek.

De Oude Brouwerij (Hoofdstraat 53) bestaat uit twee vleugels aan weerszijden van een binnenplaats. De rechtervleugel wordt gevormd door een onderkelderd herenhuis uit 1782 (sluitsteen ingang). De bepleistering met imitatievoegwerk en het eclectisch ornamentwerk bij de vensters is rond 1870 aangebracht. De andere vleugel dateert uit de 19de eeuw. De voorm. R.K. pastorie Hoofdstraat 23 werd gebouwd in 1853 en is thans in gebruik als woonhuis-café. Opvallend is de ingangspartij met hardstenen omlijsting en een snijraam (wijnranken en kelk met kruis), waarboven een nis met madonnabeeld is aangebracht.

De watermolen ‘Onderstemolen’ of ‘Commandeursmolen’ aan de Geul (Hoofdstraat 101) wordt voor het eerst vermeld in 1215, toen de johannieter commanderij de oorspronkelijke korenmolen op de linkeroever ten geschenke kreeg. Omstreeks 1820 liet Carl Joseph Hollmann op de rechteroever een papiermolen bij bouwen. In 1848 werden beide molens herbouwd. De papiermolen werd vervolgens in 1876 na brand opnieuw herbouwd. Het toen gebouwde molenaarshuis (Hoofdstraat 99) werd vernieuwd rond 1910. In 1881 richtte men de papiermolen in als korenmolen en de oude korenmolen als bijbehorend woonhuis en koffiehuis. Tussen de beide gebouwen werd boven het water een turbinekamer gebouwd. Het molencomplex bleef tot 1980 op bovenstaande wijze in gebruik. In 1987 is de Commandeursmolen ingericht als korenmolen voor biologische graanproducten. De inventaris

Mechelen, De Oude Brouwerij

dateert uit het begin van 20ste eeuw. In 1989 zijn turbine en drijfwerk gereviseerd.

Boerderijen. In oorsprong mogelijk daterend uit 1661, maar in de huidige vorm grotendeels 18de-eeuws is het vakwerkcomplex Hilleshagerweg 2-14, bestaande uit een vrijstaand bakhuis en een gesloten vakwerkbebouwing met binnenplaats. Inwendig bevindt zich een in mergel opgetrokken kelder met tongewelf. Hilleshagerweg 20 is een langgerekt, deels gepleisterd vakwerkpand met dwarsdeel. Commandeurstraat 26 bestaat uit een woning, een dwarsdeel en een stal onder één dak met geschoord overstek. De boerderij Bommerigerweg 8 heeft een vakwerkvleugel met een naar voren verlengd woonhuisgedeelte en een uitbouw onder een doorgetrokken dakschild. De bakstenen bedrijfsvleugels zijn in de 19de eeuw gebouwd. Van Bommerigerweg 5-5a is het 18de-eeuwse vakwerkgedeelte in 1881 (jaartalankers) vergroot in baksteen.

Aan de rand van Mechelen liggen ook enkele interessante boerderijen. Uit de 17de eeuw dateert Hoeve Den Dyck (Eperweg 3-3a), een vakwerkhoeve met breukstenen onderbouw en kelder, een in baksteen vernieuwde voorgevel en een geschoord dakoverstek. De oorspronkelijke ingang in de zuidgevel is voorzien van gesneden korbeels en bovendorpel en bevat een bespijkerde deur. Op het erf staan een vakwerkschuur (circa 1850) en een bakhuis met uitgebouwde ovenruimte (begin 20ste eeuw). Sinds de restauratie

[p. 254]

Hilleshagen bij Mechelen, Woonhuis Hilleshagerweg 94

in 1992 zijn boerderij en schuur als woonhuis in gebruik. De naastgelegen 18de-eeuwse hoeve Eperweg 5-9, bestaande uit drie deels in baksteen vernieuwde vakwerkvleugels, maakte oorspronkelijk ook deel uit van het complex Den Dyck. De 18de-eeuwse Hoeve De Pley (Overgeul 1) is een gesloten vakwerkhoeve voorzien van een kelder met mergelstenen gewelven. Bij de hoeve staan een aparte oogstschuur met dwarsdeel en een bakhuis met uitgebouwde ovenruimte, eveneens in vakwerk. Het complex dient nu als hotel-restaurant.

Hilleshagen. Dit gehucht ten oosten van Mechelen bestaat hoofdzakelijk uit 18de- en 19de-eeuwse vakwerkpanden. Mogelijk in oorsprong 17de-eeuws is het grote vakwerkpand Hilleshagerweg 94, waarvan het woonhuisgedeelte een uitkraging heeft bij de ingang van de teruggelegen langsdeelschuur. Interessant zijn verder Hilleshagerweg 43-45, een L-vormige hoeve met bakstenen topgevel (1861), Hilleshagerweg 118-120, een langgerekte vakwerkhoeve met dwarsdeel, en de deels in baksteen vernieuwde panden Hilleshagerweg 102 en Hilleshagerweg 112. Ook bij de gesloten hoeve Hilleshagerweg 108a heeft men de gevels aan de buitenzijde in de 19de eeuw vernieuwd in baksteen.

Elzet/Kleeberg. In deze gehuchten ten zuidoosten van Mechelen staan verschillende 18de-eeuwse vakwerkpanden, zoals de T-vormige hoeve Elzetterweg 2 en de U-vormige hoeve Elzetterweg 3-5. De laatste heeft boven een onderkeldering een grotendeels in vakwerk uitgevoerd woongedeelte met verdieping. De L-vormige hoeve Kleebergerweg 4 is voorzien van een 18de-eeuws vakwerkhuis met lage verdieping. Het langgerekte vakwerkhuis Kleebergerweg 1 is uitgevoerd met een geschoord dakoverstek. Helle. Het gehucht Helle, gelegen ten zuiden van Mechelen, is een beschermd gezicht met enkele vakwerkhoeven. Uit de 16de-18de eeuw dateert de grote gesloten hoeve Bommerigerweg 14a-16a. De hoofdvleugel omvat het woongedeelte, met opkamer boven een overwelfde kelder, en een dwarsdeelschuur en is voorzien van een uitbouw en een op balkeinden uitkragend kaashok. Boven de poort bevinden zich aan de binnenplaatszijde duivengaten. Bommerigerweg 20-22 is een vakwerkhoeve met vrijstaand woonhuis aan een binnenplaats. De voormalige schuur uit 1740, met tegen de kopgevel een kruisbeeld uit 1747 (met jonger corpus), behoorde voorheen bij Bommerigerweg 24, een vakwerkhoeve met verschillende gebouwen rond een gesloten binnenplaats.

Bommerig. Gehucht ten zuiden van Mechelen met verspreid liggende bebouwing. Het van oorsprong 17de-eeuwse vakwerkhuis Op de Weide (Weyerweg 2) heeft een geschoord dakoverstek en een vernieuwde kopgevel. Uit de 18de eeuw stamt het L-vormige vakwerkcomplex Bommerigerweg 34-38 met geschoord dakoverstek. Aan de overzijde van de weg staat het bijbehorende bakhuis met uitgebouwde ovenruimte. De aaneen gebouwde 18de-eeuwse hoeven Bommerigerweg 40-42 hebben dwarsdeelschuren. Ook hier staat een

Helle bij Mechelen, Hoeve Bommerigerweg 14a-16a

bakhuisje aan de overzijde van de weg. Uit de 18de eeuw dateren verder de vakwerkhuizen Bommerigerweg 44 en Bommerigerweg 46; de laatste met een lagere dwarse aanbouw. Bommerigerweg 32 is een 19de-eeuws vakwerkhuis met aangebouwde dwarsdeelschuur. Höfke. Dit ten zuidwesten van Mechelen gelegen gehucht bestaat voornamelijk uit 18de-eeuwse vakwerkhoeven en is een beschermd gezicht. De hoeve Höfke 2 is voorzien van een geschoord dakoverstek en bolkozijnen. Een gesneden bovendorpel toont een inscriptie en ‘1783’. Inwendig bevinden zich oude schouwen en een onderkelderde woonkamer met moerbalkzoldering. Interessant zijn verder de L-vormige vakwerkpanden Höfke 1-3 en 5, en het grote 17de-eeuwse vakwerkhuis Höfke 7, voorzien van een aangebouwde schuur met geschoord dakoverstek. Aan de Geul ligt de dubbele watermolen ‘Bovenste Molen’ (Eperweg 19-21), een als korenmolen ingerichte

Bommerig bij Mechelen, Bakhuis Bommerigerweg

[p. 255]

Höfke bij Mechelen, Vakwerkpanden Höfke 1-3 en 5

middenslagmolen. Het complex omvat een woonhuis, een molengebouw uit 1828 (gevelsteen) en een 18de-eeuwse - tot woningen verbouwde - vakwerkschuur. Reeds in de 13de eeuw lag hier een molen, die tot in de 18de eeuw banmolen van de heren van Wittem is geweest. In 1828 werden de bestaande gebouwen op de rechteroever afgebroken en vervangen door nieuwbouw, waarin C.J. Hollmann een papiermolen vestigde. Het molengebouw op de linkeroever heeft men rond 1850 verbouwd tot woonhuis. Boven de ingang bevindt zich een gevelsteen met het alliantiewapen van Ferdinand von Plettenberg en Bernardina von Westerholt Lembeck. In 1914 kreeg de buiten werking geraakte papiermolen een turbine en een inrichting als korenmolen. Bij de restauratie in 1975-'78 is de turbine vervangen door een waterrad met bijbehorend gangwerk. Het pand op de linkeroever is verbouwd tot meerdere wooneenheden. Vlakbij de molen ligt het gehucht Hurpesch met een verspreide, voornamelijk 18de-eeuwse vakwerkbebouwing langs de weg van Helle naar de Geul, zoals: Hurpescherweg 2-4, 3, 5 en 10.

Schweiberg. Dit gehucht ten zuidwesten van Mechelen heeft diverse 18de-en 19de-eeuwse vakwerkpanden, zoals de hoeve Schweibergerweg 1-3a met (deels gemoderniseerde) losse gebouwen rond een binnenplaats, waaronder een schuur met dwarsdeel en een bakhuis. Ook de hoeve Schweibergerweg 6 bestaat uit losse gebouwen om een binnenplaats, zoals een tweelaags woonvleugel met vernieuwde bakstenen voorgevel, een L-vormige poortvleugel en een vrijstaande schuur op breukstenen plint. Interessant zijn verder de L-vormige hoeven Schweibergerweg 8, met een bakhuisje uit 1743, en Schweibergerweg 12, met een tweelaags woonhuis en een lager L-vormig bedrijfsgedeelte. Het langgerekte pand Schweibergerweg 13-15 bestond oorspronkelijk uit twee woonhuizen met aan de uiteinden een dwarsdeelschuur. Het westelijk gelegen huis stamt uit het begin van de 18de eeuw, het oostelijke werd in 1780 gebouwd. De woningen hebben overwelfde kelders. Aan de straat staat een grote voormalige langsdeelschuur met hoekoverhuiving (nr. 15c). Van belang zijn verder Hoeve Doorn (Schweibergerweg 17), de vakwerkhuizen Schweibergerweg 25-31, en de 18de-eeuwse gesloten hoeve De Beukehof (Schweibergerweg 44), met aan de achterzijde een uitgebouwd drooghok voor kaas.