Monumenten in Nederland. Limburg

Margraten

Dorp, gelegen op het plateau van Margraten. Dit vanuit Gulpen ontgonnen gebied werd in 1262 een zelfstandige parochie. Tot 1794 maakte het deel uit van de heerlijkheid Gulpen. Margraten ontwikkelde zich tot een verdicht wegdorp. Na de Tweede Wereldoorlog is het aan de noordwestzijde uitgebreid.

De R.K. St.-Margaritakerk (Past. Brouwersstraat 21) is een eenbeukige kerk met twee koren en een toren op plint met ingesnoerde spits. Van de in 1262 voor het eerst vermelde kerk resteert een deel van de westelijke schipmuur, waartegen in de 14de eeuw een toren werd aangebouwd. Deze toren kreeg bij een herstelling in 1617 een mergelstenen omklamping en een nieuwe spits. Erin hangt een door J. Perrin Drouot gegoten klok (1817). Het driezijdig gesloten mergelstenen koor verrees eind 15de eeuw in laat-gotische vormen. In 1921 heeft men het schip afgebroken, waarna in 1922-'28 dwars op de oude kerkas naar plannen van A.J.N. Boosten een nieuwe mergelstenen kerk tot stand kwam op een plint van Kunradersteen en met een rond gesloten koor met kooromgang en een ingangsportaal.

Margraten, St.-Margaritakerk, plattegrond

Margraten, St.-Margaritakerk (1988)

Het interieur van het als zijkapel gebruikte 15de-eeuwse koor wordt gedekt door een net- en een stergewelf. Op deze gewelven, de koormuren en de triomfboog bevinden zich fragmenten van schilderingen uit het laatste kwart van de 15de eeuw. De schilderingen op de nieuwe triomfboog zijn - evenals de gebrandschilderde ramen - van H. Schoonbrood (1934-'35). Tot de inventa-

[p. 251]

ris behoren een doopvont (circa 1850), kruiswegstaties, beide van atelier Stoltzenberg (circa 1850), een door J.E. Hacking vervaardigde neogotische preekstoel (1872) en een door Pereboom & Leyser gebouwd orgel (1879) op een orgelgalerij (1841).

Tegen de kerk staan enkele grafkruisen (1615-'60), een grafsteen (1816) en een grafzerk (1843). Het H. Hartbeeld dateert uit 1925. De rond 1800 tegen de toren gebouwde pastorie (Past. Brouwersstraat 19) heeft men in 1836 verhoogd. Toen is ook de mergelstenen schuur aangebouwd. De daarin opgenomen latei met het jaartal 1575 is afkomstig uit het kerkschip.

Het voorm. liefdesgesticht (Rijksweg 30-32) werd in 1911 gebouwd voor de zusters van O.L. Vrouw. Dit tweelaags kloostergebouw is voorzien van een middenrisaliet met puntgevel en neogotische details. Ernaast staat de voorm. Juliameisjesschool, gebouwd in 1911-'12 met een H. Hartbeeld in een gevelnis.

Het voorm. raadhuis (Hoenderstraat 2) is een deels wit geschilderd rijzig pand uit 1880 met neoclassicistische details in mergelsteen. Ernaast staat de voorm. openbare lagere school (Hoenderstraat 4), een tweeklassige gangschool uit circa 1910.

Boerderijen. De al in de 15de eeuw genoemde laathof Dobbelstein (Rijksweg 6-8) is een forse gesloten hoeve met aanbouwen. Onder het woongedeelte, dat blijkens de windvaan in 1780 zijn huidige vorm kreeg, bevinden zich 16de-of 17de-eeuwse kelders. Het interieur bevat een (herplaatste) vroeg-17de-eeuwse maniëristische pilasterschouw. De muur aan de straatzijde, overgaand in een grote tweebeukige doorrijschuur, dateert van 1825 toen een deel van de binnenhof werd afgesneden ten behoeve van de aanleg van de rijksweg Maastricht-Vaals. Het woonhuis van de L-vormige hoeve Sprinkstraat 12-14 heeft in fasen een versteningsproces ondergaan. Het vroeg-17de-eeuwse woongedeelte heeft een kelder met mergelstenen tongewelf en een straatgevel met veldkeien tussen mergelstenen hoekblokken. Aan de achtergevel is het vakwerk nog zichtbaar. De gesloten hoeve Past. Brouwersstraat 5 is voorzien van een mergelstenen schuur met het jaartal ‘1675’.

Margraten, Amerikaanse Erebegraafplaats

Het oorspronkelijk in vakwerk opgetrokken woongedeelte is begin 19de eeuw versteend. De naastgelegen tweebeukige doorrijschuur (Hoenderstraat) dateert uit het midden van de 19de eeuw. Van de rij geschakelde gesloten hoeven aan de Hoenderstraat dateert Hoenderstraat 15 in opzet uit de 18de eeuw; de schuur is als winkel ingericht, de inrijpoort met klinket heeft fraai beslagwerk. Hoenderstraat 17 dateert uit 1845 en Hoenderstraat 9-11 uit het derde kwart van de 19de eeuw.

Woonhuizen. De rijzige maar sobere voorm. molenaarswoning Rijksweg 52 dateert uit 1915. Het woon- en winkelpand Past. Brouwersstraat 20a werd rond 1920 gebouwd en heeft een winkelpui met glas-in-loodstrook. Ervoor bevindt zich een zwingelput met draairad en houten puthuis.

Het ongelukskruis aan de Rijksweg (ten westen van nr. 6) werd in 1858 opgericht voor de op 17-jarige leeftijd verongelukte F. Huinen.

De Amerikaanse Erebegraafplaats (Amerikaanse Begraafplaats 1) is eind 1944 gesticht op een voor eeuwig aan de U.S.A. afgestaan stuk grondgebied en wordt beheerd door de American Battle Monuments Commission. Het is de laatste rustplaats voor alle in Nederland gesneuvelde Amerikaanse soldaten en tevens - omdat er geen Amerikanen in Duitse grond zijn begraven - voor de gevallenen van de Roer- en Rijnveldtochten. Van de oorspronkelijk ruim 17.000 graven, resteren na herbegraving 8.300 grafstenen. De door de landschapsarchitecten Clarke, Rapuano en Halleran ontworpen parkaanleg kwam in 1960 gereed, evenals het ereplein met toren annex kapel naar plannen van de architecten Shepley, Bulfinch, Richard en Abbot. Het ereplein bestaat uit een ‘court of honor’ met waterbassin en twee ‘Walls of the Missing’ met daarin de namen van 1722 vermisten. Het in brons uitgevoerde beeld van een rouwende vrouw is van J. Kiselewski.

Groot- en Klein-Welsden. Deze gehuchten ten noordwesten van Margraten zijn plateaunederzettingen ontstaan in de middeleeuwen. Het houtskelet van de vrijstaande vakwerkschuur Groot Welsden 38 dateert uit 1848; de verbouwing tot twee woningen is uitgevoerd in 1979-'81. Van de hoeve Welsderhof (Groot Welsden 70-72) gaat het oudste mergelstenen deel terug tot de 17de eeuw. Verbouwingen hebben plaats gehad in 1911 (woonhuis), 1857 en 1911-'13 (schuren). De Dreeshof (Groot Welsden 9-11) is een in oorsprong laat-18de-eeuwse U-vormige hoeve die is vergroot na een brand in 1859. Van de gesloten hoeve Klein Welsden 21 is het gedeelte aan de straat overwegend uitgevoerd in mergelsteen en het achterliggende bedrijfsdeel in vakwerk. Deze hoeve, die op de bovendorpel van de schuurpoort is gedateerd ‘1773’, werd in 1827 uitgebreid.

Scheulder. Dit dorp ten noordoos-

[p. 252]

ten van Margraten is ontstaan in de middeleeuwen op het plateau van Margraten. Het bescheiden wegdorp behoorde tot 1794 tot de Vrije Rijksheerlijkheid Wijlre en vervolgens tot 1982 tot de gemeente Wijlre. De forse, nagenoeg gesloten hoeve Dorpsstraat 99 is voorzien van de jaartalstenen ‘1805’ en ‘1806’; het haaks op de straat staande woongedeelte dateert waarschijnlijk nog uit de tweede helft van de 18de eeuw. De twee geschakelde L-vormige mergelstenen boerderijen Dorpsstraat 60-62, beide met poortmuur aan de straatzijde, dateren uit de tweede helft van de 18de eeuw. Samen met de wit geschilderde gesloten mergelstenen hoeve Dorpsstraat 64 uit 1800 vormen zij een fraaie boerderijgroep. Van de L-vormige mergelstenen boerderij Dorpsstraat 56 dateert de woonvleugel uit 1815 en de schuur uit 1868. De R.K. St.-Barbarakerk (Dorpsstraat 70) is een eenbeukige mergelstenen kerk met rond gesloten koor en een toren van vier geledingen met ingesnoerde naaldspits. Deze neoclassicistische kerk kwam in 1850 tot stand ter vervanging van een kapel uit 1631. De neogotische toren verrees in 1903-'04. De schipvensters zijn toen voorzien van spitsbogen. Het interieur wordt gedekt door een gestukadoord tongewelf. Tot de inventaris behoren verder een St-Barbarabeeld (circa 1525), neobarokke altaren en een communiebank (circa 1850), een Nöhren-orgel (1877) met orgeltribune (1904) en ten slotte kruiswegstaties van de Gebr. Windhausen (1915-'16). De neoclassicistische pastorie (Dorpsstraat 70) werd in 1871-'72 gebouwd.

Termaar. Dit gehucht ten zuidoosten van Margraten is een middeleeuwse plateaunederzetting, gesticht nabij een dries met waterpoel (‘maar’) en zwingelput.

De grote gesloten hoeve Termaarhof (Termaar 65-67) is uitgevoerd met mergelstenen speklagen. Aan de binnenplaats heeft het woonhuis een gevel met hardstenen kruisvensters uit de eerste helft van de 17de eeuw; de gevel aan de straatzijde dateert uit de tweede helft van die eeuw. De schuren aan de noordzijde zijn uit 1862. Van de drie geschakelde hoeven Gen Höf 10-14 is de middelste gesloten hoeve (nr. 12) vermoedelijk de oudste; in de poortgevel bevindt zich een sluitsteen met het jaartal ‘1717’. Kort daarop heeft men de andere gesloten hoeve (nr. 10) ertegenaan gebouwd. De L-vormige hoeve (nr. 14) dateert uit de tweede helft van de 18de eeuw. Laat-18de-eeuws is het vakwerkhuis Termaar 41-43. De met vakwerkdelen uitgevoerde L-vormige hoeve In Gen Bauwerkoel 3 dateert ook uit de 18de eeuw maar is eind 19de eeuw verbouwd; hetzelfde geldt voor de gesloten hoeve In Gen Bauwerkoel 5.

Honthem. Dit gehucht ten zuidwesten van Margraten is een plateaunederzetting waarvan de huidige bebouwing tot de 18de eeuw teruggaat. De L-vormige vakwerkboerderij Honthem 8 dateert uit die tijd. De Honthemershof (Honthem 43) is een gesloten herenhoeve uit 1849 (poortsluitsteen). De gepleisterde wegkapel (Honthem ong.) met dakruiter dateert van 1924 en is herbouwd in 1999.