Monumenten in Nederland. Limburg

Hoensbroek
(gemeente Heerlen)

Dorp, ontstaan nabij de Caumerbeek en het in de 13de eeuw in een broekbosgebied ontstane kasteel Hoensbroek. Iets hoger tegen de flank van het plateau van Doenrade werd in de 13de eeuw een parochiekerk gesticht. In 1661 werd de heerlijkheid Spaans en vanaf 1713 tot 1785 Oostenrijks. Tot het einde van de 19de eeuw bleef Hoensbroek een bescheiden dorp aan de weg van Sittard naar Heerlen. Op enige afstand ten zuiden van het dorp werd in 1896 de spoorlijn Sittard-Heerlen-Herzogenrath aangelegd. Als gevolg van de aanleg van de Staatsmijn Emma (1908-'11) en de Oranje-Nassaumijn III (1912-'14) maakte Hoensbroek een explosieve groei door met de bouw van diverse mijnwerkerskoloniën. Na de Tweede Wereldoorlog vonden grote uitbreidingen plaats op grond van een stedenbouwkundig plan van B. Salemans (Mariarade, Maria Gewanden en Nieuw-Lotbroek). De mijnen zijn in 1973 gesloten.

Kasteel Hoensbroek (Klinkertstraat 118) is een omgracht complex van vier vleugels om een rechthoekige binnenplaats.

Hoensbroek, Kasteel Hoensbroek

[p. 155]

Hoensbroek, Kasteel Hoensbroek, plattegrond

De ingangsvleugel heeft twee vierkante hoektorens met knobbelspitsen, de smalle achtervleugel heeft een vierkante hoektoren en een ronde hoektoren met een hoge, peervormig beëindigde spits. Van het oorspronkelijke 13de-eeuwse kasteel bevindt zich nog zwaar muurwerk met schietsleuven in de kelders aan de noord- en oostzijde. De ronde bakstenen hoektoren op een mergelstenen fundering en de aangrenzende funderingen onder de vleugel rechts van de binnenplaats stammen van de herbouw van het kasteel rond 1375 in opdracht van Herman Hoen en zijn echtgenote Caecilia de Borne. In de ronde toren bevindt zich een in de muur uitgespaarde wenteltrap. De fundering van de rechter fronttoren dateert uit de 16de eeuw.

Tussen 1640 en 1660 werd het kasteel grotendeels herbouwd voor Adriaan van Hoensbroek naar plannen van Matthieu Dousin. Toen kwamen de huidige linkervleugel met de vierkante hoektoren, de achtervleugel met kapel en de linker fronttoren tot stand, alle voorzien van smalle kloostervensters. Het gebeeldhouwde fronton boven de classicistische toegangspoort draagt het jaartal 1643 en het wapen van de bouwheer en zijn

[p. 156]

Hoensbroek, Kasteel Hoensbroek

vrouw Anna Elisabeth van Loë tot Wissen. De achtervleugel heeft aan de binnenplaats een galerij met geblokte segmentbogen op hardstenen toscaanse zuilen die toegang geeft tot de aan de achterzijde uitgebouwde kapel. Een volgende ingrijpende verbouwing vond plaats rond 1740 in opdracht van Frans Arnold van Hoensbroek en zijn vrouw Anna Catharina Sophia von Schönborn. Deels op een 16de-eeuwse fundering werden de van hardstenen vensters voorziene partijen rechts van de ingang opgetrokken. Uit deze tijd dateert verder in de oostvleugel de kelder met kruisribgewelven op twee hardstenen toscaanse zuilen.

Na 1820 raakte het complex door leegstand in verval. Het kasteel werd gerestaureerd tussen 1928 en 1943. Mijnschade maakte nadien opnieuw restauratie en herstel noodzakelijk. De laatste restauratie is in 1989 voltooid. Het interieur bevat in de eetzaal een schouw uit 1650, met in stuc het alliantiewapen van Adriaan van Hoensbroek en zijn vrouw. Verder zijn er enkele 18de-eeuwse schouwen en twee 18de-eeuwse plafondschilderingen met voorstellingen van de godinnen Venus en Diana.

De U-vormige gebouwen van de voorhof en de haaks daarop gelegen nederhof zijn rond 1660 voltooid en waren oorspronkelijk via een lage tussenvleugel met bogen over een smalle gracht met elkaar verbonden. Deze smalle gracht is weer gedeeltelijk uitgegraven en voorzien van een moderne brug. Van de op het hoofdgebouw georiënteerde voorhof zijn de in 1925 door brand verwoeste poorttoren en aangrenzende vleugel gereconstrueerd bij de grote kasteelrestauratie tussen 1928 en 1943. De van een dubbele rij schietgaten voorziene nederhof is toegankelijk via een gemetselde boogbrug met kleine houten valbrug. Boven de zandstenen poortomlijsting van het poortpaviljoen bevindt zich een alliantiewapen uit 1640 van Adriaan van Hoensbroek en zijn vrouw. Aan de rechterzijde - via een muur met de hoeve verbonden - staat op de buitenhoek van een L-vormige landtong een 17de-eeuwse vierkante wachttoren, ook pesthuisje genoemd. Dit gebouw heeft een ingesnoerd naaldspitsdak en een halfrond uitgebouwde traptoren.

De R.K. kleine St.-Janskerk of oude St.-Johannes Evangelistkerk (Markt ong.) is een bescheiden pseudo-basilicale kerk (nu ingericht als kapel) met vierzijdig gesloten koor en een ongelede toren met ingesnoerde naaldspits. De hoofdzakelijk in mergel opgetrokken laat-romaanse toren verrees in de eerste helft van de 14de eeuw en was oorspronkelijk niet van buiten af toegankelijk. In de toren hangen klokken uit 1414 (Peter van Trier) en 1840 (F.A. Gaulard). In de eerste helft van de 15de eeuw kwamen het driebeukige gotische schip en het koor tot stand. Begin 16de eeuw kreeg het middenschip zwaardere scheibogen en stenen gewelven, waardoor de lichtbeukvensters

[p. 157]

Hoensbroek, R.K. kleine St.-Janskerk

boven de gewelven kwamen te liggen. Nadat ook de zijbeuken waren verhoogd werd het hele schip onder één doorlopend zadeldak gebracht. Het koor werd in de eerste helft van de 17de eeuw vergroot en verhoogd in baksteen. De sacristie aan de zuidzijde dateert van 1725. Bij een restauratie in 1909-'10 door W. Sprenger heeft men de pseudobasilicale vorm hersteld en de zijbeuken voorzien van lessenaardaken. De laatste grote restauratie is rond 1990 uitgevoerd. Het schip wordt gedekt door 16de-eeuwse kruisribgewelven, voorzien van schilderingen met blad- en bloemranken en de wapens van de familie Hoen en Van Daver. Op de triomfboog bevindt zich een middeleeuwse schildering met een voorstelling van het Laatste Oordeel. Tot de inventaris behoren een kruis met een 15de-eeuwse gepolychromeerde corpus en een 15de-eeuwse Annatrits. De glas-in-loodramen zijn vervaardigd door J. Vonk (1957). Op het kerkhof bevinden zich verschillende oude grafkruisen (16de-18de eeuw).

De R.K. nieuwe St.-Janskerk of St.-Johannes de Evangelistkerk (St.-Jansstraat) is een driebeukige basilicale kerk met vijfzijdig gesloten koor en een dakruiter. Deze neogotische kerk werd in 1905-'06 gebouwd naar plannen van C.J.H. Franssen. De geplande toren is niet uitgevoerd. In 1991 is de kerk gerestaureerd. Het kerkhof bevat enkele interessante graftekens.

Overige kerken. De R.K.O.L.-Vrouwekerk (Zandbergsweg 24, Mariagewanden) is een wit geschilderde zaalkerk met spitsboogvensters tussen afgeknotte steunberen, gebouwd in 1949 naar ontwerp van H.G. Akkermans. Naar een ontwerp van A.J.N. Boosten - in de traditionalistische stijl van de Bossche school - kwam in 1950-'51 de R.K. St.-Jozefkerk (St.-Theresiastraat 7, Passart) tot stand als een kruiskerk met halfronde apsis en uitgebouwd portaal. De moderne R.K.H. Hart van Jezuskerk (bij Hommerterweg 169, Mariarade), met flauw hellend zadeldak en een ranke vrijstaande bakstenen toren, werd in 1961-'62 gebouwd naar ontwerp van H.J.A. Koene ter vervanging van een wegens mijnschade afgebroken kerk uit 1915.

Het hoofdgebouw van Lucasstichting voor revalidatie (Zandbergsweg 111), gebouwd in 1966-'67 naar ontwerp van F.P.J. Peutz, bestaat uit in kruisvorm geplaatste zeslaags blokken met een betonnen luifel bij de ingang.

Mijnwerkerskoloniën. In Hoensbroek staan verschillende voor mijnwerkers gebouwde woningcomplexen, bijvoorbeeld de in 1908-'10 gebouwde rug-aan-rugwoningen van de woninggroep Butting (Buttingstraat 28-46 en Nieuwenhofstraat 2-20). De gepleisterde woningen hebben een verspringende voorgevel met risalerende middenpartij. Waarschijnlijk voor de huisvesting van ambtenaren bedoeld was de in 1911 gerealiseerde woninggroep Kasteel (Gouverneur Baron van Hövellplein 6-9 e.o.) versierd met banden van rode baksteen. De woninggroep Klooster (Emmastraat, Emmaplein e.o.) kwam in 1915-'16 tot stand naar plannen van J. Stuyt met 68 een- en tweelaags woningen. Een voorbeeld van een volgens de tuindorpgedachte gebouwde mijnwerkerskolonie is het grote complex Slakken-Horst-Metten (Past. Röselaersplein, Horstplein e.o.), gebouwd tussen 1913 en 1922 in opdracht van de woningvereniging Hoensbroek naar plannen van J. Stuyt. Van de oorspronkelijk 262 woningen staan er thans na sloop van de Mettenstraat nog 190. Het in 1925 gerealiseerde grote complex De Wingerd (Wingerdweg,

Hoensbroek, Woninggroep Kasteel

Markgravenstraat e.o.) bestond oorspronkelijk uit 207 twee-aan-tweegeschakelde tweelaags woningen met decoratief metselwerk en vier als hoekoplossing gesitueerde eenlaags winkels met plat dak. Het complex is enige tijd geleden gerenoveerd.

Overige woonhuizen. Het in functionalistische stijl uitgevoerde pand Kouvenderstraat 132 is in 1931 gebouwd als woonhuis annex architectenbureau door en voor C. de Smet (gerestaureerd 1984). Opvallend zijn de ronde erkeruitbouw en de metalen kozijnen. De woonhuizen Akerstraat Noord 97-119 zijn rond 1933 gebouwd in traditionalistische stijl.

Het voorm. woonhuis met graanmaalderij (Akerstraat Noord 310-312), gebouwd rond 1905 voor de firma J. Schijns-Hermens, vertoont neorenaissance- en jugendstil-details en is voorzien van gekleurd siermetselwerk en een gevelpartij met een decoratieve boogvormige beëindiging. De gepleisterde gevelband bij de maalderij (gesloten 1978) vermeldt de firmanaam.

Het katholieke gezellenhuis (Heisterbergweg 6) werd in 1925-'26 gebouwd in zakelijk-expressionistische vormen in opdracht van de Staatsmijnen en uitgevoerd door het eigen bouwbureau. Het is thans onderdeel van een woon- en serviceflat.

Het voorm. protestants mijnwerkerspension (Buttingstraat 24) kwam tot stand in 1928 naar een ontwerp met traditionalistische en expressionistische elementen van W. Ingwersen voor het Nederlands Jongelings Verbond te Amsterdam.

Het H. Hartbeeld (Kerkplein), vervaardigd door S. Eymael met twee mijnwerkerssculpturen, is in 1939 geplaatst.