Heythuysen
Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op de hogere zandgronden tussen de Bevelandse en de Tungelroyse beek. In 1243 behoorde het tot het Land van Horn en later tot het prins-bisdom Luik. In 1680 werd het een zelfstandige heerlijkheid. Met name in de 19de eeuw ontwikkelde Heythuysen zich tot een langgerekte nederzetting met nabij de kerk een driehoekig plein. Na de Tweede Wereldoorlog werd Heythuysen een forensendorp met uitbreidingswijken aan de noord- en de zuidzijde.
De R.K. St.-Nicolaaskerk (Dorpstraat 120) is een driebeukige hallenkerk met driezijdig gesloten koor en een half ingebouwde toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. Kort na 1504 verrees een laat-gotische pseudobasiliek met een iets hoger opgetrokken koor voorzien van smalle spitsboogvensters. In 1847 werd de toren vervangen door een neogotische toren en heeft men het schip met twee traveeën vergroot. De huidige brede zijbeuken, die even hoog zijn als de oude middenbeuk, zijn gebouwd in 1927 naar plannen van C.J.H. Franssen.
Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven op ronde pijlers; in het koor zijn de kapitelen van de schalken versierd met koppen. De gewelfschilderingen in de middenbeuk dateren uit 1507. De kerk bevat een St.-Jozefbeeld met signatuur van Jan van Steffeswert (circa 1515). Uit de 18de eeuw stammen de communiebank, het tochtportaal, twee biechtstoelen (1704 en 1773) en het rechter zijaltaar. De marmeren doopvont en de preekstoel dateren uit de eerste helft van de 19de eeuw, het in neogotische vormen uitgevoerde hoofdaltaar uit circa 1900.
Op het kerkhof bevinden zich fragmenten van oude grafstenen en grafkruisen
Heythuysen, Missiekapel
(1604-1761). De voorm.
missiekapel (bij Dorpstraat 120) is een rechthoekig neoclassicistisch gebouw met een prostylos in de vorm van een dorisch tempelfront met vier zuilen. De kapel werd in 1850-'51 gebouwd als onderdak voor de - in processies gebruikte - missiegroep en is kapel in 1988 gerestaureerd.
Kloosters. Op het uit 1757 stammende landgoed De Kreppel werd in 1835 het klooster St. Elisabeth (Aan de Kreppel 1) gebouwd, dat de hoofdvestiging werd van de door Catharina Daemen gestichte - en tot de franciscanessen behorende - congregatie van Zusters van Heythuysen. De bijbehorende kapel werd in 1944 verwoest en is rond 1950 herbouwd. Het klooster is nu een kloosterbejaardenoord. Het H. Geestklooster (Op de Bos 2) is een fors drielaags gebouw uit 1930 van de Witte Paters van St. Charles.
Het voorm. raadhuis (Dorpstraat 98) is een tweelaags pand met banden in siermetselwerk, gebouwd rond 1908 als raadhuis annex postkantoor.
Scholen. De lagere school ‘De Beukenhof’ (Notaris Ruttenlaan 17) is een tweelaags gebouw uit 1936, oorspronkelijk gebouwd als dubbele school. Het zakelijk-expressionistische ontwerp van P.J. Coppen vertoont verticale gevelelementen, waarin de twee entreepartijen zijn ondergebracht. Uit 1960 dateert de naar ontwerp van J.J.G. Zöllner in sobere functionalistische wederopbouwvormen uitgevoerde middelbare school (Tienderweg 1). Het gebouw heeft twee bouwlagen met klaslokalen boven een terug liggende begane grond.
Woonhuizen. Waarschijnlijk in opzet laat-17de-eeuws is het wit geschilderde dwarse huis
De Waever (Dorpstraat 114) met gezwenkte zijgevel. Een 17de-eeuwse oorsprong heeft mogelijk ook
Dorpstraat 27. Dit opvallende drielaags woonhuis met hardstenen vensteromlijstingen vormt één complex met het buurhuis
Dorpstraat 29 en bedrijfsaanbouwen (alle circa 1905). Achter het uit 1865 daterende sobere neoclassicistische woonhuis
Dorpstraat 102 begon orgelbouwer L. Verschueren in 1891 een werkplaats voor orgelpijpen. Rijke eclectische vensteromlijstingen
Heythuysen, Woonhuis De Waever
Auteursrechtelijk beschermd